به گزارش خبرگزاری علم و فناوری استان مرکزی؛ حدود ۲۵ درصد از سطح کره زمین را کوه‌ها تشکیل داده‌اند که در تمامی قاره‌ها وجود دارند و شامل ۳۰ درصد از مناطق تنوع زیستی دنیا هستند.

تاریخ روز جهانی کوهستان

در تقویم جهانی ۱۱ دسامبر هر سال روز جهانی کوهستان نامیده می‌شود؛ ۱۱ دسامبر ۲۰۲۱ با ۲۱ آذر ۱۴۰۰برابر است.

تاریخچه روز جهانی کوهستان

لزوم توجه به اهمیت کوه و کوهستان باعث شد سازمان ملل متحد سال ۲۰۰۲ را سال بین‌المللی کوهستان اعلام کند و از سال ۲۰۰۳ یازدهم دسامبر هر سال به عنوان روز جهانی کوهستان تعیین شد.

هدف از نامگذاری روز کوهستان

انتخاب یک روز به نام روز جهانی کوهستان ضمن اشاره به اهمیت کوهستان‌ها و نقش آن‌ها در زندگی مردم، به برجسته سازی فرصت‌ها و محدودیت‌ها در توسعه کوه‌ها و ایجاد تغییرات مثبت برای مردمی که نزدیک به کوه‌ها زندگی می‌کنند و سایر محیط‌های سراسر جهان، کمک شایانی می‌کند.

موضوع روز جهانی کوهستان

فائو (سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد) هر سال با تعیین یک موضوع، از کشورهای کوهستانی و اعضای مشارکت برای کوه‌ها (MP) دعوت می‌کند تا با اجرای آئین‌های ویژه نظیر گردهمایی و اجرای برنامه‌های کوهنوردی در بزرگداشت این روز و تاکید هر چه بیشتر بر اهمیت و نقش کوهستان بکوشند.

شعار روز جهانی کوهستان ۲۰۲۰

روز جهانی کوهستان هر سال دارای یک شعار و مضمون متفاوت است، موضوعی که امسال از سوی سازمان بین‌المللی خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) برای سال ۲۰۲۰ تعیین شده «تنوع زیستی کوهستان» است؛ چرا که نیمی از تنوع زیستی دنیا در کوه‌ها جای گرفته و فراهم کننده غذا، دارو و تنظیم کننده کیفیت اقلیم، آب، خاک، هوا برای بشر هستند. کوه‌ها افزون بر اینکه محل زندگی بسیاری از گونه‌های در معرض خطر هستند، مامن بسیاری از مواد غذایی مهم و گونه‌های دامی نیز هستند. موضوع روز جهانی امسال فرصت مناسبی برای توجه به تنوع‌های زیستی غنی در کوه‌ها، و رسیدگی به تهدیداتی‌ست که با آن‌ها روبرو هستند.

تغییرات آب و هوایی، شیوه‌های کشاورزی ناپایدار، استخراج معادن تجاری، قطع درختان و شکار غیرقانونی، صدمات سنگینی بر تنوع زیستی کوهستان وارد می‌کند. افزون بر این، استفاده از زمین و تغییر پوشش زمین و بلایای طبیعی، از بین رفتن تنوع زیستی را تسریع می‌کند و به ایجاد یک محیط شکننده برای جوامع کوهستانی کمک می‌کند. تخریب اکوسیستم، از دست دادن معیشت و مهاجرت در کوه‌ها می‌تواند منجر به کنار رفتن شیوه‌های فرهنگی و سنت‌های باستانی شود که برای چندین نسل تنوع زیستی را پایدار نگه داشته است.

توقف آسیب به تنوع زیستی، از طرق کاهش تخریب زیست بوم‌های کوهستان و سرعت بخشیدن به روند ترمیم آن‌ها امکان‌پذیر است.

هشتگ روز جهانی کوهستان

روز جهانی کوهستان ۲۰۲۰ با استفاده از هشتگ MountainsMatter# در شبکه‌های اجتماعی گرامی داشته می‌شود؛ برخی از پیام‌های کلیدی با آن منتقل یا در مورد تنوع زیستی در کوه‌های اطراف کاربران یا عکسی از کوه مورد علاقه افراد با آن به اشتراک گذاشته می‌شوند.

نماد روز جهانی کوهستان

نماد روز جهانی کوهستان شامل سه مثلث متساوی‌الاضلاع بر روی یک خط افقی است. در بالای مثلث سمت چپ یک الماس آبی رنگ قرار دارد که نشان از یخ و برف در قله کوه، حفظ برف‌های کوهستان و نقش بارز آنها در جلوگیری از گرمایش زمین دارد. مثلث میانه دایره‌ای نارنجی دارد و نمادی برای اشاره به منابع طبیعی محیط کوهستان‌ها است که به طور همیشگی از داخل کوه‌ها استخراج می‌شوند، مثلث سمت راست یک مثلث سبز کوچک در پایه و سمت راست دارد که نشان دهنده سرسبزی و محصولاتی است که در دامنه کوه‌ها رشد می‌کنند.

کوه چیست؟

کوه، زمینی نسبتاً بلند است که در یک منطقه گسترده شده است و عموماً بلندتر و شیب‌دارتر از تپه است. عموماً به ارتفاعات بلندتر از ۶۰۰ متر نسبت به زمین‌های اطراف آن کوه می‌گویند. کوه‌ها طی زمان‌های دور تشکیل شده، تکامل یافته و همزمان با آن تحت تأثیر فرسایش نیز قرار داشته‌اند. کوه‌ها ۵۲٪ آسیا، ۳۶٪ آمریکای شمالی، ۲۵٪ اروپا، ۲۲٪ آمریکای جنوبی، ۱۷٪ استرالیا و ۳٪ آفریقا را پوشانده‌اند و روی هم رفته ۲۴٪ خشکی‌های زمین را شامل می‌شوند.

اکثر رودخانه‌های مهم جهان از کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند و بیش از نیمی از آبی که انسان‌ها نیاز دارند از کوه‌ها به دست می‌آید. کوه‌ها انواع مختلفی دارند و از نظر جنس، سن و نحوه شکل‌گیری دسته‌بندی می‌شوند.

کوهستان چیست؟

به سرزمینی که کوه فراوان داشته باشد کوهستان یا کوهساران گفته می‌شود. به زنجیره‌ای از کوه‌های به‌هم‌پیوسته، رشته‌کوه گفته می‌شود.

قله کوه شهباز- اراک

تعریف قله

بلندترین قسمت هر کوه را قله می‌گویند. یک کوه می‌تواند یک یا چند قله داشته باشد که در یک خط الراس قرار گرفته‌اند. معمولاً به بلندترین قله، قله اصلی گفته می‌شود و سایر قله‌های در یک خط الراس را قله‌های فرعی می‌نامند.

کوه لجور - اراک

نقش کوه ها در زندگی انسان ها

كوه ها اكوسیستم های حساسی هستند كه خدمات و كالاهای زیادی را به انسان ارائه می دهند كه تامین آب برای جوامع انسانی یكی از بارزترین این خدمات و كالاها است به ویژه در كشوری مانند ایران كه بر روی كمربند خشك قرار گرفته، وجود كوه ها و كوهستان از اهمیت زیادی برخوردار است.

البته در سال های اخیر، میزان اهمیت استراتژیك كوه ها حتی برای كشورهایی كه در مناطق مرطوب و پر باران قرار دارند، افزایش یافته و این كشورها، اقدامات جدی تری را برای محافظت از نواحی كوهستانی در دستور كار خود قرار داده‏اند در حالی كه هیچ قانونی درباره كوه ها و كوهستان در ایران وجود ندارد. هر اكوسیستمی مانند كوه ها ، رودخانه ها ، دریاها و تالاب ها خدمات و كالاهای مخصوص به خود را برای بشریت دارد كه مهمترین موهبت‏ و كالای كوهستان آب شیرین، آب مصرفی در كشاورزی برای تولید بخش عمده ای از مواد غذایی و همچنین علوفه مورد نیاز میلیون‏ ها راس دام است؛ در واقع دارا بودن همین ویژگی ها است كه بهره برداری از این منابع را به شیوه ای پایدار ضرورت می بخشد.

در سال های اخیر، میزان اهمیت استراتژیك كوه ها حتی برای كشورهایی كه در مناطق مرطوب و پر باران قرار دارند، افزایش یافته و این كشورها، اقدامات جدی تری را برای محافظت از نواحی كوهستانی در دستور كار خود قرار داده ‏اند این در حالی است كه در ایران كه كشوری خشك و نیمه خشك است قانون مستقلی برای حفاظت از كوهستان وجود ندارد. با توجه به حساس و شكننده بودن محیط كوهستان، در سال 1991 در ریو برزیل، دنیا كوهستان را به عنوان اكوسیستم های شكننده و آسیب پذیر طبقه بندی كرده است و در دستور كار خود بخش 13 را به كوهستان ها اختصاص داد و اعلام كرد كه جزو اكوسیستم های آسیب پذیر و شكننده هستند و باید مدیریت خاص بر آنها اعمال شود.

در حالی كه در ایران با مدیریت خاصی به كوهستان نگاه نمی شود برخی از كشورها مانند ایتالیا و سوئیس كه از نظر بارندگی و رطوبت وضعیت بهتری از ایران دارند، سالها است با مدیریت خاص به كوهستان نگاه می كنند و در تلاشند تا از اكوسیستم های كوهستانی خود محافظت كنند. با توجه به اهمیت حفاظت از عرصه های كوهستانی، سازمان ملل متحد سال 2002 را سال جهانی كوه ها اعلام و از سال 2003 به بعد روز 11 دسامبر هر سال را به عنوان روز جهانی كوهستان نامگذاری و شعار امسال نیز ' كوه ها برای زندگی ما حیاتی هستند' تعیین شد.

عبدالله اشتری مدیر انجمن حفظ محیط كوهستان در این باره می گوید: كوه ها منبع اصلی تامین آب به ویژه برای كشور خشكی مانند ایران هستند بنابراین حفاظت از آنها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. وی افزود: مهمترین موهبت‏ های كوهستان آب شیرین، آب مصرفی در كشاورزی برای تولید بخش عمده ای از مواد غذایی و همچنین علوفه مورد نیاز میلیون‏ ها راس دام برای تولید مواد پروتئینی و لبنی است در واقع دارا بودن همین ویژگی ها است كه بهره برداری از این منابع را به شیوه ای پایدار ضرورت می بخشد.

ساكنین فلات ایران كه در كمربند خشك نیمكره شمالی قرار دارند، بیشترین اتكا را به كوه‏های مرتفع داشته و شریان ‏های حیاتی میلیون‏ها انسان شهرنشین و كوه‏نشین، به كوه‏ها وابسته است و دقیقا به همین علت شعار اصلی انجمن حفظ محیط كوهستان در سالجاری 'كوه‏های مرتفع، سرزمین‏های خشك' در نظر گرفته شد تا بار دیگر بر نقش و اهمیت كالاها و خدمات این زیست ‏بوم‏ های زندگی ‏بخش تاكید و لزوم صیانت از آن‏ها برجسته شود.

دست اندركاران این روز جهانی اعلام كردند هر كشوری با توجه به اقلیم و شرایط خاص خودش می تواند برای روز جهانی كوهستان شعاری انتخاب كند و انجمن حفظ محیط كوهستان با توجه به خشك بودن كشور شعار ' كوه‏های مرتفع، سرزمین‏های خشك' را برای این روز تعیین كرده است. در كشور اقدامی جدی در زمینه حفاظت از كوهستان از سوی متولیان مرتبط دیده نمی شود و اگر هم تاكنون كاری صورت گرفته از سوی نهادهای غیر دولتی و دوستداران محیط زیست بوده است؛ بر این اساس انجمن حفظ محیط كوهستان همسو با دیگر سازمان‏ های مردمی و دوستداران كوهستان، بیش از دو دهه در راستای ارتقای آگاهی مردم و مسئولین نسبت به اهمیت كوه‏ها تلاش كرده است .

كوهستان كالا و خدمات زیادی به بشریت ارائه می دهد كه تامین آب در راس آنها قرار دارد، در واقع آب شیرین عمده ترین و استراتژیك ترین محصول خدماتی كوهستان است و چون ایران در نقطه ای خشك واقع شده آب اهمیت مضاعفی پیدا می كند. آنچه كه از منابع آبی دریافت می كنیم از ارتفاعات است ، در واقع ارتفاعات كلید یا حلقه اصلی در چرخه هیدرولوژیكی آب هستند كه موجب بارش برف و ذخیره آن در كوهها می شوند كه مانند قلكی آبی در فصل گرما به داد انسان می رسند با آب شدن تدریجی موجب تغذیه رودخانه ها، نهرها و چشمه ها می شوند.

در طول تاریخ بیشتر سكونتگاه ها چه شهری و چه روستایی در مكان هایی شكل گرفتند كه آب بوده است بنابراین نشان می دهد كه آب نقش اصلی و اساسی در زندگی بشریت و حتی شكل گیری آن دارد. اینكه شعار روز جهانی ' كوه ها برای زندگی ما حیاتی هستند' تعیین شده ، دقیقا درست است چون بیش از 90 درصد آب ما در كشاورزی كه نقش اساسی در تامین مواد غذایی دارند ، صرف می شود كه تمام آنها از كوهستان ها سرازیر می شود. مراتع بالادست از دیگر خدمات كوهستان است ، این مراتع علوفه میلیون ها راس دامی را تامین می كنند كه مشغول چرا در آنها هستند ، این دام ها مواد لبنی و پروتیینی مورد نیاز انسان ها را تامین می كنند.

در واقع تمام شریان های حیاتی برای زیست انسان لازم است را كوه ها در اختیار قرار می دهند ، هوا را تلطیف می كنند، از نظر چشم انداز و زیبایی های طبیعی منحصر به فرد هستند، جاذبه گردشگری بی نظیری در اختیار انسان قرار می دهند، منابع ژنتیكی غنی دارند كه در آینده می تواند به كمك انسان و حفظ محیط زیست بیاید؛ در واقع اینها بخشی از كالاها و خدمات كوهستان است. اولین چالش این است كه متولی كوهستان نداریم ، كوهستان به صورت مستقل در اسناد و مدارك دیده نشده در حالیكه دنیا به این نتیجه رسیده كه كوهها زیست بوم های حساس و شكننده ای هستند و به این مساله به صراحت تاكید دارند.

دبیر كل سازمان ملل موظف است هر دو سال یكبار گزارشی از وضعیت كوهستان های كشورهای كوهستانی را به مجمع عمومی این سازمان ارائه دهد كه این نشاندهنده اهمیت كوهستان و حفاظت از آن است. اما در ایران با وجود اینكه تخریب شدیدی در كوهها در جریان است اما اقدامات خاصی از سوی دستگاه های دولتی نمی بینم و اگر هم كاری تاكنون صورت گرفت از سوی نهادهای غیر دولتی بوده است. فشار بیش از حد چرای دام در مراتع، تغییر كاربری ها ، بوته كنی و جاده سازی برخی از عواملی است كه كوهستان های ما را به سمت تخریب و فرسایش خاك پیش می برند.

وی با اشاره به اینكه سه كوه مهم از جمله سبلان، دماوند و علم كوه در ایران داریم افزود: سبلان یك آتشفشان خاموش است كه در دهانه آن دریاچه زیبایی وجود دارد كه نمونه آن در دنیا كم نظیر است كه یك موهبت طبیعی منحصر به فرد است كه باید از آن محافظت شود، همچنین دماوند كه نماد طبیعی و یك كوه یگانه بسیار زیبا است. از سوی دیگر علم كوه است كه از لحاظ ورزشی از جایگاه ویژه ای برخوردار است ، این سه كوه به ویژه در 10 سال گذشته به شدت تحت فشار قرار گرفته اند به خصوص از ناحیه حضور گردشگر زیرا هر سایت گردشگری یك ظرفیت بردی دارد كه اگر بیش از آن بر آن منطقه تحمیل شود آسیب خواهد دید.

به عنوان مثال ظرفیت پذیرش كوهنورد در دماوند 500 هزار نفر است در حالیكه سال گذشته چندین هزار نفر از دماوند بالا رفتند كه كوبیدگی خاك و فرسایش در مسیر جنوبی ایجاد شد كه بسیار نگران كننده است. به جا گذاشتن زباله و ایجاد مسیرهای فرعی از دیگر مشكلات ایجاد شده برای دماوند است. بر این اساس برجسته ترین نماد طبیعی كشور بسیار آزرده است و با شدت به سمت تخریب پیش می رود . ایشان تاكید كردند معتقدیم برای حفاظت از كوهستان باید قوانین مشخصی تدوین و اجرایی شود تا شاهد حفاظت از منابع طبیعی و منحصر به فرد باشیم.

چرایی اهمیت کوه و کوهستان

امروزه نقش و اهمیت کوهستانها به عنوان یکی از موثرترین زیست بومها برای کارشناسان و دوستداران محیط های طبیعی روشن گردیده است .

آب شیرین ، تعدیل آب و هوا ، وجود منابع معدنی و غذایی ، و چشم انداز های زیبا و بدیع ، جملگی از نعمتهایی هستند که انسان به واسطه کوه از آنها برخوردار می شود .

با توجه به قرار داشتن فلات ایران بر روی کمربند خشک و نیمه خشک آسیا و بارش هفتاد درصد کل نزولات جوی سالانه در نواحی کوهستانی ، اهمیت کوهستان ها در تامین ((مایع حیات بخش)) یعنی آب آشامیدنی بیش از پیش نمایان می گردد. با وجود این همه تاثیرات زندگی بخش ، متاسفانه نقش کوهستان ها در کشورمان نادیده گرفته شده و در مواردی عدم آشنایی و درک اهمیت کوهستان ها موجب تخریب گسترده این نواحی شده است .

همچنین کاهش میزان بارندگی و بروز خشکسالی در 15 سال اخیر منجر به افت ذخایر برفی و یخچالی در ارتفاعات کوهها گردیده که تاثیر خود را در فصل های گرم سال نشان داده است .خشک شدن رودها و تالاب ها ، از بین رفتن مراتع و کاهش محصولات کشاورزی و افزایش آفتهای کشاورزی از جمله (سن) از پیامدهای این پدیده جوی می باشند .تخریب مراتع کوهستانی ، تخریب باقیمانده جنگلهای کشور که عمدتاً در نواحی مرتفع قرار دارند . تخریب آبخیزها و سرچشمه های آب ، گسترش بی رویه راههای کوهستانی و بهره برداری از معادن ، خسارات جبران ناپذیری از جمله فرسایش میلیون ها تن خاک و بروز سیل های ویرانگر را به بار آورده است .

حمایت از کوهستان و محافظت از منابع آن ، مستلزم انجام تعهد و احساس مسئولیت مشترک همه آحاد جامعه از جمله کارشناسان ، علاقه مندان محیط زیست ، دولتمردان و ساکنین این نواحی است .

نقش دولت در این میان بسیار مهم و تعیین کننده می باشد . تشکیل مراکز تحقیقات مناطق کوهستانی ، تدوین قوانین کوهستانی و تعیین کاربری هر منطقه با در نظر گرفتن عواملی نظیر حساسیت و ارتفاع و دخالت دادن مستقیم ساکنین نواحی کوهستانی در اداره این نواحی ، از مهمترین وظایف دولت در قبال حمایت از محیط های کوهستانی است .

کوهها از جمله سرمایه های ملی کشور هستند ، توجه به این نواحی از ضرورت های حیاتی در شرایط کنونی می باشند . بهره برداری از کوهستانها می بایست به روش های پایدار و اصولی صورت پذیرد . تا حق بهره مندی نسل های آینده از این موهبتهای الهی محفوظ بماند .

خصوصاً که امروزه جامعه طبیعی ما با بحران طوفان های گرد و غبار (ریز گردها) ، هرازگاه روبرو می شود و هر بار میلیون ها تن ذرات گرد وغبار از بیابانهای خشک وتفتیده جنوب عراق و سوریه طوفان با خود می آورد ، آنها کیفیت هوا و میدان دید را کاهش داده و اثرات مخرب بر رشد طبیعی گیاهان و درختان وارد می سازد . که در کل باعث صدمه به سلامتی و ناراحتی های روحی می گردد . خصوصاً در سالهای گذشته ترکیه با زدن بزرگترین سد خاور میانه بنام سد آتاتورک در شمال شرق با بستن آبخیزها و سرچشمه رودهایی که از ترکیه سرچشمه گرفته و به جنوب عراق سرازیر می شدند ، موجب خشکی تالاب ها و وردهای جنوب عراق گشته است و موجب بیابانی شدن بیشتر عراق گردیده است . و دیری نمی پاید با خشک شدن دریاچه ارومیه با این روند میلیاردها تن نمک به جای مانده میراث این دریاچه شور باشد و دور و نزدیک تراژدی زندگی در شهرهای اطراف این دریاچه خود داستان دیگر باشد !

چرا کوهها اهمیت دارند ؟

کوهها   سطح خشکیهای زمین را تشکیل می دهند و مسکن حداقل 10 درصد از جمعیت جهان در این نواحی قرار دارد . بیش از نیمی از جمعیت جهان به آبخیزهای کوهستانی وابسته اند . کوهها سرچشمه اصلی منابع آب شیرین جهان هستند . بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری کمیاب در کوهستان ها جای دارند . حیات دشت ها وابسته به کوههاست . بدون آب رودهایی که از کوهها سرچشمه می گیرند . کشاورزی در دشت ها امکان پذیر نیست . آب مهمترین و اساسی ترین محصول کوه است که بدون آن ، حیات موجودات زنده ممکن نیست .

کوهها مناطق دریافت نزولات آسمانی می باشند . این نزولات هم به شکل قابل رؤیت (رودها ،برفچالها و یخچالها ، دریاچه ها ) ، و هم به شکل غیرقابل رؤیت (آبی که در خاک نفوذ می کند ) . به همین دلیل است که کوهها را برجهای آب نامیده اند . مراتع کوهستانی از دیگر محصولات محیط کوهستان هستند بیش از نیمی از روستاهای کشورمان در دره ها و دامنه های کوهستانی قرار دارند ؛ جایی که به علت باران مناسب و خاک حاصلخیز محل تولید ، و حبوبات دیم و میوه های متنوع ایران می باشند .کوهها در تعدیل شرایط اقلیمی (آب و هوا) نقش بسیار مهمی دارند . اگر رشته کوههای فلات ایران وجود نداشت . این منطقه فاقد هرگونه حیات و بارندگی و دارای آب و هوای خشک و صحرای می بود . بخشی از کوههای جهان و بخش عمده جنگلهای ایران در کوهها و نواحی مرتفع قرار دارند .

ارتفاعات شمالی البرز پوشیده از جنگلهای ((هیرکانی )) است که از نظر تنوع بسیار غنی هستند و از رویشگاههای منحصر به فرد جهان محسوب می شوند . بسیاری از میراث فرهنگی جوامع بشری در کوهها قرار دارد . تمدن های درخشان بسیاری در کوهستان متولد شده اند . و کوهها حافظ مرز و بومها و محل پناه بردن انسان ها در مواقع بروز فاجعه ی انسانی (جنگ) و طبیعی (سیل) هستند . کوهها الهام بخش انسان در چیرگی بر موانع و دشواریها بوده اند کوه، نهاد مقاومت ، استحکام ، پایداری و سربلندی است .

کوهها زیباترین نقاط زمین ، پناهگاه انسان برای فرار از فشارهای زندگی شهری و محل رسیدن به آرامش روحی ، و عرصه ای مناسب برای ورزشهای مختلف هستند .در عین حال ، کوهها از آسیب پذیرترین اکوسیستمها می باشند . و دلیل آن ویژگی های خاص و پیچیده مثل تغییرات   سریع آب و هوا و درجه حرارات ، شیب و فرسایش است .کوهها در معرض دگرگونیهای دائمی قرار دارند . این دگرگونی با دخالت انسان تشدید می شود  و خرابیهای جبران ناپذیری را در کوهها ایجاد می نماید .تخریب پوشش گیاهی سطح کوهها بویژه در دامنه های شیبدار کوهستانی ، در سالهای اخیر در کشورمان زیان های بسیاری را در پی داشته است که از آن جمله می توان به افزایش سیل های ویرانگر اشاره نمود . ضرورت توجه به نواحی کوهستانی و اعمال مدیریت صحیح به منظور بهره برداری پایدار از این مکان ها در کشور ما از اهمیتی مضاعف برخوردار است . زیرا ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد . و با نگاهی به برجستگی های این منطقه به روشنی می توان به نقش سرنوشت ساز کوهستانها پی برد .

ویژگی های بارز کوهستان

ویژگی های محیط کوهستان وقتی به روشنی نمود پیدا می کند که به بررسی و مقایسه تفاوت های کوه و دشت بپردازیم . هنگامی که از دشت های خشک به طرف کوهها حرکت می کنیم ، این تفاوت ها به صورتی ناگهان دیده می شود . عمده ترین آنها ، تغییر در دما و رطوبت ، تفاوت رنگ ها و سرسبزی ، تغییر در ارتفاع ة ناهمواری ها ، شیبها و جهتها می باشد .تغییرات دماو رطوبت ، باعث وجود تنوع شدید در شرایط زیست گیاهان و جانوران می شود . مهمترین ویژگی های فضای کوهستان به شرح زیر است :

1- عدم دسترسی : با دسترسی مشکل یکی از ویژگی های بارز کوهستان هاست . که تحولات اقتصادی و اجتماعی در آنها بسیار کند صورت می گیرد .

2- آسیب پذیری : به دلیل شکل فیزیکی و اکولوژی ، کوهها مناطق بسیار آسیب پذیر هستند . شیب سانحه خیزی ، شرایط متغیر و متضاد آب وهوایی و تغییرات در ارتفاع همگی باعث می شوند کوچکترین دخالت ، منجر به تخریب شدید این مناطق گردد .

3- انطباق : با توجه به عدم دسترسی ، آسیب پذیری و دیگر ویژگی های کوهستان ، ادامه حیات گیاهان ، حیوانات و حتی جوامع انسانی ، فقط در صورت انطباق با این ویژگی ها امکان پذیر هستند . انطباق با شرایط خاص کوهستان ، از مهمترین ضروریات زندگی جانداران و جوامع انسانی ساکن در کوهستان می باشد .

4- مزیت های نسبی : مزیت های نسبی کوهستان بویژه در مقایسه با دشت ها قابل رؤیت است . محصولات ویژه ، هوای پاک در جواز شهرهای آلوده ، و بهره وری توریستی از دیگر مزیت های فضای کوهستان است .

کوه ، آب و هوا

کوهستان ها از چند نظر بر آب و هوا اثر می گذارد یا لااقل با آن در ارتباطند .

1- کوهها همانند سدی در برابر جریانات هوا قرار دارند ، این امر موجب بروز بارندگی در ارتفاعات می شود . اگر رشته کوههای زاگرس و البرز در فلات ایران وجود نداشت ، کشور ما به یک کویر مبدل می شد .

2- کوهها به علت ناهمواری و بعد ارتفاع ، ایجاد کننده جریانات هوا(باد) و تحول در آب وهوای محلی منطقه ای هستند. نفوذ تدریجی رطوبت دریای خزر که با صعود به ارتفاعات به صورت باران و برف در می آید و رودخانه ها را تغذیه می کند و به نحوی تمام رودخانه های بزرگ کشور از سپید رود ، کرخه ، کارون ، زاب کوچک (کلوی) ، سیروان ، قزل اوزن از کوههای زاگرس سرچشمه گرفته و قسمت اعظم ایران را سیراب می کند . در حقیقت ، کوهستان ها آب و هوا را تغییر می دهند و آب و هوا هم کوهستان ها را تحت تاثیر قرار می دهد . لذا در سطح منطقه ای عامل بروز بارندگی و عامل حضور تنوع اقلیمی ، کوهستان ها هستند که باعث حضور انواع شرایط آب و هوایی می شوند . هرچه از کوه بالا برویم هوا سردتر و رقیقتر می شود . به همین علت است که کوهها دارای کمربندهای ارتفاعی از نظر نوع پوشش گیاهی هستند .در هر ارتفاع ، شرایط دما و رطوبت انواع خاصی از پوشش گیاهی را ایجاد می کند . با تغییر ارتفاع ، نوع گیاهان نیز تغییر می کند . و نهایتاً در ارتفاعات بسیار بالا تنها رویش بوته ای می تواند وجود داشته باشد که در هوای رقیقتر و تحت نور ماورای بنفش مقاومت بیشتری دارد .

کوهها برج های تامین آب

کوهها با ایجاد مانع در برابر جریانات هوا، آن را به صعود وا می دارند و با سرد شدن هوا ، آب به صورت رطوبت و بارش در سطح کوهستان ها می بارد . بیش از  بارندگی های فلات ایران که البته بسیار اندک است ، به صورت بارش زمستانی برف در ارتفاعات کوهستان است .از نظر طبیعی کوهستان ها حلقه ارتباطی گردش آب ( هیدرولوژی) میان رطوبت آسمان در ابرها یا جو با زمین و جریان های سطحی و زیر زمینی ان است . بنابراین اهمیت نقش این حلقه ( آبخیزهای کوهستانی ) بارش متوسط سالانه کشور 289 میلیارد متر مکعب آن (70 درصد ) در نواحی کوهستانی صورت می گیرد .

تلفات آب در کوهستان به علت دمای پایین تر کمتر است و مقدار بیشتری از بارندگی تبدیل به آب جاری می شود یا به زمین نفوذ می کند . آب در کوهستانهای مرتفع از کیفیت بهتری برخوردار می باشد . و به علت حرکت در شیب ، قدرت پالایش بیشتری دارد . آب رودها به صورت طبیعی تصفیه شده و خطر آلودگی کمتری نسبت به آبهای جاری در دشت ها دارد . در کوهستان ها پوشش گیاهی به نوبه خود نقش جنگلی وسیع و مراتع ییلاقی پوشانیده است . که این پوشش گیاهی به نوبه خود نقش مهمی در ایجاد تعادل جریان آب یعنی جلوگیری از وقوع سیل و بروز خشکسالی و کم آبی ایفا می کند و در واقع پشتیبان استقرار جمعیت و فعالیت کشاورزی و صنعتی در دشت ها است . تخریب جنگل ها و مراتع در اراضی شیبدار کوهستانی در زمان بارش های شدید همراه با ذوب برف در بهار ، باعث بروز فرسایش شده ، حمل خاک و سنگ و ایجاد سیلاب های مخرب می شود که نمونه هایی از آن در شهر نکا در مازندران و ماسوله در گیلان را به یاد داریم . با این وصف ، اگر کوهستان های البرز در  شمال و زاگرس در غرب فلات ایران نمی بود با منطقه ای خشک و بی آب و علف مثل سودان و اتیوپی روبرو بودیم .

نقش پوشش گیاهی در طبیعت و اقتصاد جوامع کوهستانی نقش مهمی را ایفا می کنند از جمله  :

1- از خاک و اراضی محافظت می کند . 2- جذب کننده بارندگی است و از بروز سیل و ریزش سنگ جلوگیری می کند . 3- زیستگاه حیات وحش است . 4- منبع مواد دارویی و صنعتی است . 5- منبع اولیه سلولزی چوب است . 6- تلطیف کننده هوا است ( یک هکتار از فضای سبز که حدود 200 درخت در آن کاشته شده باشد تا 68 تن از گرد وغبار را در هر بارندگی در خود جذب می کند  کاملاً واضح است که با وجود چنین درختانی زدودن 68 تن گرد و غبار ، رایگان خواهد شد در صورتیکه بدون این درختان باید هزینه بسیاری را برای این کار اختصاص داد .)

منطقه حفاظت شده هفتاد قله - اراک

کوهستان و حیات وحش

کوهستان ها به علت حضور شرایط متنوع محیطی ، زیستگاه بسیاری از جانوران می باشند . جانوران کوهستان با وجود تمام شرایط سخت و محدود کننده حیات ، در ارتفاعات می توانند با عواملی چون باد ، سرما ، سیل ، خشکسالی ، یخ و برف و هوایی با اکسیژن کم ، خود را تطبیق دهند . اغلب پستاندارن و پرندگان در ارتفاعات در یک مکان ساکن نمی باشند و دائماً جابجا می شوند . برای گیاهان که ثابت هستند و غذای خود را خود تامین می کنند ، عمل تطبیق با شرایط محیط ، شرط اصلی بقاء می باشد . قوچ ، میش ، کل و بز و مرال از حیوانات بارز کوهستان های ایران هستند که حتی گرگ به راحتی قادر به شکار آنها نمی باشد . این سم سانان علف خوار به خاطر داشتن جسمی شکیل با شاخ های دیدنی ، از زیباترین حیوانات شکاری کره زمین نیز محسوب می شوند .

تنوع زیستی در کوهستان های ایران بویژه در ارتفاعات احتیاج به تحقیق و مطالعه زیاد دارد . و برداشت و تخریب اقلیم باعث آسیب پذیری زیستگاه ها  گردیده و نسل تعدادی از جانوران و گیاهان را تهدید به انقراض می کند .

فعالیت های اقتصادی در کوهستان (تولیدی ، اقتصادی )

محیط کوهستان به علت ویژگی های خود ( سانحه خیزی ، توان اندک تولدی و بهره برداری ، آسسیب پذیری ، دوری از دسترس ) به طور کلی تناسب زیادی با فعالیتهای تولیدی سودآور و تجاری ندارد .مهمترین فعالیتهای اقتصادی در کوهستانها ، دامداری متکی بر مراتع سرسبز ییلاقی ، کشاورزی (باغبانی و گیاهان دارویی) متکی بر هوای مناسب ، صنایع دستی ظریف ( متکی بر نیروی کار سختکوش طی فصول طولانی بیکاری در زمستان ) و اخیراً گردشگری ( متکی بر هوای مناسب ، زیبایی و دسترسی بهتر اهالی دشتها به کوهستانهای همجوارشان ) است .که متاسفانه در 20 سال گذشته ما شاهد از بین بردن مراتع کوهستانی با تیغه های فولادی تراکتور و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی کم بازده به علت شیب زیاد شده ایم که اثرات مستقیم نزول زندگی اقتصادی کشاورزان در زاگرس ، افزایش آفت سن را به دنبال داشته است . تا 30 سال قبل 120 هزار هکتار مراتع درجه 1 و درجه 2 در جنوب غربی دیواندره تا مریوان بنام (سارال) وجود داشت که به علت عدم آگاهی و ضعف قانون و حرص و فرصت طلبی عده ای کلاً تخریب، که امروزه 10 هزار هکتار مراتع هم باقی نمانده است .

که امروزه نه از پروارهای گوسفند سارال چیزی به جای مانده و دیری نمی پاید که آنها هم به مصرف کنندگان صرف شهری بدل شوند .متاسفانه افراد جامعه امروز ، شتاب زده عمل می کنند چون از خود و خواسته های خود لبریز است ، در دیگران جز آنچه خود می خواهد چیزی نمی جوید و گرنه اگر تامل و خرد جمعی و پشتکاری جمعی می بود .می بایست شاهد صدها طرح موفق مثل تعاونی پرورش ماهی روستای تاریخی پالنگان در اورامان کردستان می بودیم که به قطب توریستی هم بدل شده و نمونه ای از پرورش ماهی در خاورمیانه.

کتیبه های تاریخی منطقه هفتاد قله - اراک

کوهستان ، کانون میراث های تاریخی – فرهنگی

ضرورت انطباق با شرایط سخت کوهستان موجب گردیده این ویژگی ها به صورتی مشخص در نوع زندگی ساکنین این نواحی منعکس شود . در این میان ، جوامع کوه نشین طی هزاران سال فرهنگ و شیوه های سنتی خود را به وجود آورده اند که از جنبه های مختلف ، فرهنگی ویژه و خاص این محیط می باشد .

از دوران های گذشته یادگارهای فرهنگی ارزشمندی در جای جای کوهستانهای کشورمان به جا مانده است .

قلعه نظامی ((الموت)) قلعه بایک و قلعه دختر ، کتیبه کیله شین در اشنویه و ...  سنگ نوشته های گنجنامه( اثر کوهروی داریوش و خشایارشاه )در دامنه کوه الوند در همدان نمونه های از آثار تاریخی به جا مانده در کوهستانهای کشورمان می باشد . کوه مظهر صلابت ، مقاومت و بزرگی است . محل اعتکاف عارفان و محل زیباییهای خدادادی و مکانی برای ورزش و تفریحات هستند . کوههای مهم از مظاهر کشورها محسوب می شوند . دماوند در ایران ، فوجی یاما در ژاپن ، آگری (آرارات ) در کردستان ترکیه ، ساگارماتا (اورست ) در نپال .

عوامل تخریب کوهستانهای ایران

تخریب کوهستانها عمدتاً ناشی از رشد جمعیت و افزایش انواع بهره برداریها از منابع کوهستانی می باشد .

نفوذ سر ریز جمعیت به نواحی کوهستانی و شکنندگی شدید این مناطق ، انواع پدیده های تخریبی را در پی داشته است که به شرح زیر می باشد .

1- چرای احشام:

 دامداران عموماً بدون در نظر گرفتن فصل رشد گیاهان و نباتات کوهستانی به تعلیف دام های خود می پردازند . عبور دائمی دام از کمرکشها و دامنه ها ، به کوبیدگی خاک کوهها منجر شده و قابلیت نفوذپذیری و رشد مجدد گیاهان را شدیداً کاهش می دهد . مشاهده خطوط موازی در این نواحی که گاه ((بزرو)) خوانده می شوند ، در کلیه کوهستانهای ایران امری طبیعی است .

رستنی های سطح کوهستان از اهمیت بسیار بلایی برخوردار می باشند . این گیاهان با ریشه های خود خاک پرارزش کوه را در برگرفته و از آن محافظت می نمایند . چون اسفنجی عمل نموده و ضربات باران را خنثی نموده و باعث نفوذ بیشتر آب به خاک می شوند و نیز به رطوبت نسبی محل کمک می نمایند . از دیگر خسارات جبران ناپذیر تخریب پوشش گیاهی ، فرسایش شدید خاک کوهستان است که در شیبهای بدون پوشش گیاهی مناسب ، با اولین قطرات باران شسته شده و به پایین سرازیر می شود . متاسفانه ایران یکی از کشورهایی است که بالاترین میزان فرسایش خاک را دارد .سالانه بین 5/1 تا 2 میلیارد تن از حاصلخیزترین خاکهای کشورمان از طریق فرسایش در پشت سدها به صورت رسوب انباشته می شوند . نابودی این خاک ، به فقر روستاییان و خسارت به مناطق مسکونی ، تجاری ، صنعتی و تاسیسات دیگر را در پی دارد . و میزان ضرر آن به اقتصاد ملی فوق تصویر می باشد . عدم توجه به مدیریت کوهستانها ، آسیب های جبران ناپذیری به سرمایه های زیر بنایی کشور وارد کرده است و در مواردی منجر به تلفات جانی و مالی سنگینی می گردد.

2- بوته کنی :

 در ارتفاعات بالا دامداران کپه های انبوه گون را برای پختن نان و گرم شدن در طول شبهای سرد جمع آوری می کنند و آتش می زنند ، که در انجام این عمل یکی از جبران ناپذیرترین خسارتها را به مراتع کوهستانی وارد می سازند . و به علت عدم آگاهی از نقش و اهمیت این مراتع ، دامداران نیز هیچگونه نگرانی و پشیمانی احساسا نمی کنند.

3- تبدیل بی رویه اراضی به دیمزارهای کم بازده :

بهره برداری غلط از مراتع شیبدار به منظور کشت دیم گندم و جو به دلیل شیوه شخم ، موجب فرسایش شدید خاک می شود که از این شیوه بهره برداری ، محصول چندانی هم حاصل نمی شود.

4- پاک تراشی :

تبدیل جنگلها و مراتع کوهستانی به اراضی کشاورزی و مسکونی به دلیل رشد جمعیت از عوامل عمده تخریب جنگلها و آبخیزهای کشور خصوصاً در منطقه شمال ایران و جنگلهای زاگرس می باشد .

5- جاده سازی :

در سالهای اخیر احداث جاده های کوهستانی حتی در ارتفاعات بسیار بلند ، بدون توجه به عوارض حاصله از آن ، با شدت انجام می شود . که عوارضی از قبیل جابجایهای سنگین اراضی به صورت لغزش و رانش را در پی داشته ، نابودی زیستگاهها ، نابودی گونه های گیاهی و جانوری و تخریب چشم اندازهای زیبای کوهستانی از دیگر اثرات جاده سازی غیر اصولی بوده است .

6- گردشگری :

حضور انبوه گردشگران موجب بروز سوانح ، تخریب زیستگاهها ، از بین رفتن پوشش گیاهی و آلودگی های مختلف در کوهها می گردد .

دستور کار کوهستان

محیط های کوهستانی تحت عنوان ((اکوسیستم های آسیب پذیر )) در بخش 13 دستور کار 21 (کنفرانس سازمان ملل متحد در ریودوژانیرو برزیل ) معروف به کنفرانس زمین – 1992) یکی از موفقیت ترین نشست های سازمان ملل متحد در مورد محیط های کوهستانی با بیش از 90 اعضای سازمان ملل متحد برگزار گردید .

که مورد توجه جهانیان قرار گرفت . این بخش به مدیریت محیط های کوهستانی و توسعه پایدار کوهستانها اختصاص دارد و توصیه ها و دستورالعمل هایی را به منظور محافظت از این نواحی ارائه می دهد . بعد از کنفرانس ریو ، فعالیتها و تلاشها از طرف کشورها و سازمانهای دولتی و غیردولتی به منظور اعمال مدیریت صحیح در این محیط های ارزشمند شدت گرفت که گردهمایی کوهستان ( Mountain  forum) می باشد . که مهمترین اقدام ((گردهمایی کوهستان )) در خرداد 1379 در کشور فرانسه برگزار گردید . از مهمترین مسائل در اجلاس فرانسه ، ارائه گزارش کمیته برنامه ریزی ((سال جهانی کوهها)(I  Y  M)  international year of mountains  در 2002 میلادی توسط سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) انجام شد .

مدیریت کوهستان

هیچگاه در طول تاریخ بشر کوهستانهای جهان به سرعت و گستردگی چهاردهه اخیر مورد هجوم ، بهره برداری ، تخریب و آلودگی قرار نگرفته اند . رشد جمعیت و افزایش بهره برداری غیر اصولی از منابع پایه در کوهها ، منجر به تخریب و فرسایش شدید این محیط ها گردیده است . گسترش شهرها به سمت کوهها ، احداث جاده های کوهستانی ، فشار توریسم و ... از دلایلی است که اعمال مدیریت ویژه را در کوهستانها می طلبد .در مدیریت صحیح کوهها باید از جوامع ساکن در آنجا که حافظین واقعی این نواحی می باشند استفاده نمود . متاسفانه عامل فقر منجر به بهره برداری شدید از محیط می شود . لذا بهبود وضعیت معیشتی اهالی کوهستانها پیش نیاز توسعه پایدار کوهها می باشد . در مدیریت کوهستان ، تقویت سازمان های اجرای محلی به کمک آموزش و افزایش سطح آگاهی ، همراه با ایجاد توان و اختیار اجرایی ضرورت می یابد .جاده سازی ، بهره برداری از معادن و ساخت ساز باید مکان یابی و برنامه صحیح و با توجه به شرایط محیط کوهستانی پیگیری شود . توجه مسئولین به الزامات وبرنامه ریزی و مدیریت و نیز افزایش آگاهی انان در خصوص اهمیت و نقش کوهستانی ضرورت دارد .به منظور توسعه در نواحی کوهستانی و حفاظت از آن تلاش جمعی و خرد همگانی را می طلبد

1 – که محافظت از محیط آسیب پذیر و منابع پایه و ارزشمند کوهستانی محور اساسی آن باشد .

2 – افزایش درآمد اهالی و کاهش فشار بهره برداری از منابع طبیعی .

3 – افزایش فرهنگ طبیعت دوستی و درک ارزش های محیط زیست در بین مراجعین و اهالی .

4 -  امکان بازسازی و جبران تخریب های انجام شده در جنگل ها و مراتع .

 که در کشور های توسعه یافته ، و اکثر کشور های اروپایی که بخشی از ارتفاعات آلپ را در بر گرفته اند . قوانینی مدون در مورد کوهستان ها وجود دارد و مراکز تحقیقاتی مناطق کوهستانی از چند دهه قبل دایر شده اند . در هیمالیا توجه به کوه ها و جوامع ساکن در آن ها از اوایل دهه 70 میلادی آغاز شده است .

و سازمان های دولتی ، غیر دولتی و بین المللی قدرتمندی در کشور های هند و نپال تشکیل گردیده اند .

انتهای پیام / ن