به گزارش خبرگزاری علم وفناوری استان سمنان؛پس از ساخت شهرها، سدها را مي توان جزو اولين سازه هاي بزرگ ساخت بشر براي كنترل و تسلط بر طبيعت در نظر گرفت. اولين شهرهاي جهان در خاورميانه (مصر، بين النهرين، يمن و ..) به منظور دسترسي دائم به آب آشاميدني و كشاورزي، در كنار رودخانه ها ايجاد شده بود. ولي از آنجايي‌كه در اين مناطق جريان رودخانه در ماههايي از سال، زياد (و يا سيلابي) و در ماههاي تابستان كم و ناكافي بود، لذا ايجاد سد از همان ابتداي شهرنشيني مورد توجه بشر قرار گرفت.

مهمترين دلايل ساخت سد

از مهمترين دلايل ساخت سدها از آغاز تا پيش از اختراع برق را ميتوان ذخيره آب، كنترل سيلاب و تنظيم و انحراف آب ناميد، كه در مناطق نيمه خشك جهان (مانند خاورميانه و شمال آفريقا) هنوز از مهمترين اهداف سدسازي است.

سدسازی؛تاثیربر فرهنگ و سیاست کشور

سدها نقش ارزنده‌ای در توليد انرژی و نیز ذخيرۀ آب برای آشامیدن و صنعت و آبياری ایفا می‌کنند و سرمايه‌ای برای تأمين آب و انرژی در جهان مدرن امروزی به‌شمار می‌روند. همچنین بهبود و کاميابی و آسايش فکری جامعۀ بشری و افزايش توليدات کشاورزی رابطۀ مستقیمی با سدسازی دارد. دامنۀ فواید سدها به همین‌ها ختم نمی‌شود؛ بلکه می‌توان کمک به صنعت کشتيرانی و نیز توليد انرژی برقابی را به آن فهرست افزود.

اما مانند هر فعالیت عمرانی دیگر، سدها نیز بر محیط اطراف از جمله محیط زیست، اجتماع، حتی فرهنگ و سیاست تاثیرگذار است که این تاثیرات می‌تواند مثبت یا منفی باشد. در سالهای اخیر واکنشهای منفی زیادی در فضای افکار عمومی کشور نسبت به سدسازی ایجاد شده است که عمدتاً از طرف حامیان محیط زیست و فعالان اجتماعی بوده است و عموماً تنها اثرات جنبی سدها را بیان نموده‌اند، بدون توجه به این‌که اگر سدها نبود چه وضعیتی داشتیم. حتی مساله تخریب سدها در کشورهای پیشرفته نیز اگرچه واقعیت دارد، بیش از اندازه بزرگنمایی شده است. در این مقاله تلاش شده مقایسه اجمالی در خصوص سدسازی در ایران و جهان شود.

وضعیت سدسازی در جهان

از دوران باستان، ساخت سد یکی از راه حلهای بشر برای ذخیره آب در مناطق مختلف بوده و وجود سدهای قدیمی در مصر باستان، بین‌النهرین، ایران، هند، ژاپن و ... مؤید این امر است. سد کفرا (kafara) در جنوب قاهره (2900 قبل از میلاد)، سد مارب در یمن (750 قبل از میلاد)، و سد کسیس‌گولو در ترکیه (800 قبل از میلاد) در زمره سدهای بسیار قدیمی هستند.

سد پروسرپینا در اسپانیا (130 میلادی)، 13 سد کهن مربوط به سالهای 400 تا 1480 میلادی در ژاپن، سد تونورتانک در هند در سال 1000 میلادی، و سد سرخاب در افغانستان مربوط به سال 1314 میلادی از جمله قدیمی ترین سدهای دنیاست که به ثبت کمیته جهانی سدهای بزرگ رسیده است رسیده است.

در دوران پس از قرون وسطی و از قرن 16 میلادی به بعد، در اسپانیا که جزو کشورهای خشک اروپا محسوب می­گردد، پیشرفت قابل ملاحظه‌‏ای در فنون سدهای بنّایی (سنگی-آجری) به وجود آمد. از جمله این موارد می‌توان به ساخت سد Tibi به ارتفاع 42 متر در سال 1594 میلادی و سد El-Gasco به ارتفاع 53 متر (1799 میلادی) اشاره نمود. با توسعه‏ امپراتوری اسپانیا، فنون سدسازی مهندسان اسپانیایی به آمریکای مرکزی و جنوبی صادر شد. در سال‏های 1700 تا 1800 میلادی، دانش سدسازی در دنیا پیشرفت آرامی داشت و از سال 1780 میلادی به بعد و با شروع اوّلین انقلاب صنعتی، تعداد و اندازه‏ سدها یکی بعد از دیگری به طور دائم رشد می‏کرد. در قرن نوزدهم میلادی مهندسان انگلیسی در توسعه و پیشرفت اصول طراحی خاکریزها موفقیت زیادی کسب کردند. احداث هفت سد در درّه‏ Longdendale طی سال‏های 1854 تا 1877 میلادی، سد Burrator در انگلستان (1898میلادی)، سد Cataract در استرالیا (1907میلادی) نتیجه‏ همین پیشرفت‏های علمی بود.

تا پایان سال ۲۰۱۸حدود 58 هزار سد بزرگ (Large Dams) (سدهایی که دارای ارتفاع بیش از15 متر ارتفاع یا بیش از یک میلیون مترمکعب ذخیره مخزن هستند [5]) در کمیته بین المللی سدهای بزرگ(ICOLD)  به ثبت رسیده اند، که بخش بزرگی از آنها دارای بیش از یک کاربری هستند (مثلاً کنترل سیلاب، آبیاری، تولید برق و ...).

بیشتر سدهای جهان به منظور آبیاری و ایجاد منبع آبی مناسب برای کشاورزی و توسعه مناطق روستایی (20 هزار مورد)، تولید برق (10 هزار مورد)، کنترل سیلاب، تامین آب و غیره ساخته شده‌اند. سدها به منظور ایجاد مناطق گردشگری، کشتیرانی و پرورش ماهی نیز استفاده می شود.

صنعت سدسازی در ایران(قبل و بعد انقلاب)

ایران به دلیل قرار داشتن در کمربند خشک و به جهت کمبود آب، از کشورهای پیشرو در زمینه مهندسی آب بوده است. وجود سازه های آبی بزرگ و متعدد در سراسر فلات ایران، مانند قنات های طولانی و بزرگ، سازه های آبی شوشتر (دوره ساسانی)، کانالها، سدها و بندهای متعدد نشان‌دهنده این امر می باشد. ولی با وقوع حمله ویرانگر مغول، بسیاری ساختارهای اقتصادی و اجتماعی ایران از جمله توان فنی و مهندسی افول کرد و در بسیاری از زمینه­های مختلف ایران دچار رکود شد که از جمله آن در زمینه سدسازی بوده است. همچنین احتمالاً به دلیل گرمای هوا و تبخیر زیاد در فلات ایران، گرایش به سدهای بلند و ذخیره آب در فضای باز کم شده و تمایل به ذخیره آب در سفره­های زیرزمینی ایجاد شد که از طریق قنات قابل حصول است. این امر باعث شد که دیگر در این زمینه اقدامی برای ساخت سدهای بلند انجام نپذیرد.

موضوع سدسازی در ایران از سال‌های پایانی دهه ۲۰ آغاز شد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ظرفیت‌های بسیاری برای توسعه سدسازی به‌وجود آمد تا جایی‌که اکنون بر اساس آمار کمیسیون بین‌المللی سدهای بزرگ (ICOLD)، ایران در منطقه، پس از ترکیه، رتبه دوم و در جهان، رتبه هفدهم را در حوزه سدسازی دارد.

بزرگترین مخزن سد ایران، مربوط به سد کرخه است که ظرفیت آن حدود 5/5 میلیارد مترمکعب بوده و در قیاس با سدهای بزرگ دنیا بسیار کوچک می‌نماید. مشاهده می‌گردد که در بسیاری از کشورهای دنیا، خصوصاً کشورهای دارای سرانه آب شیرین بیشتر از ایران، سدسازی بسیار بیشتر از ایران است.

بنا بر آمارهای منتشر شده، ایران هم اکنون پس از چین و ترکیه، رتبه سوم سد‌سازی را در جهان دارا است. بخش آب کشور امروز افزون بر مطالعه، طراحی و اجرای سدهای بسیار بزرگ و ساخت تجهیزات مورد ‏نیاز آن از جمله هیدرومکانیکال و ابزار دقیق، توانسته است 9 میلیون هکتار از زمین های کشاورزی را به زیر کشت آبی ‏ببرد و در این زمینه در رتبه ششم جهان قرار داریم و این کار بزرگ موجب شد تا ما با وجود افزایش جمعیت، در تولید ‏بسیاری از محصولات راهبردی بخش کشاورزی از جمله گندم به خودکفایی برسیم.

تاکنون ۱۷۲ سد ملی در سطح ایران به بهره‌برداری رسیده که از این تعداد، ۱۹ طرح مربوط به قبل از انقلاب اسلامی و مابقی به بعد از انقلاب مربوط می‌شود که عمدتا توسط شرکت‌های آمریکایی، ایتالیایی، اتریشی، آلمانی و برخی دیگر از کشورهای اروپایی ساخته شده بود، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فقط وزارت نیرو موفق شده است 129 سد را از محل اعتبار ملی و 187 سد را از محل اعتبار استانی و زودبازده در نقاط مختلف کشور به بهره برداری برساند که قریب به اتفاق آنها به دست توانای متخصصان و کارشناسان ایرانی بوده است.

البته روند سدسازی در آن زمان، بسیار کند بود، به‌گونه‌ای که در دولت‌های اول و دوم تنها یک سد، در دولت سوم، سه سد و در دولت پنجم نیز دو سد مورد بهره‌برداری قرار گرفت. اما از دولت ششم و هفتم می‌توان به‌عنوان دولت‌های میانه‌رو در سدسازی یاد کرد، چراکه در هر کدام از آن‌ها، تنها ۱۳ سد به بهره‌برداری رسید. این در شرایطی است که پس از دولت ششم، با حجم وسیع سدسازی‌ مواجه شدیم، به‌طوری که تنها در دولت هشتم، ۳۵ سد به مدار بهره‌برداری وارد شد.

دولت دهم دولت پیشتاز در سدسازی ایران

در ادامه این روند، در دولت بعد یعنی دولت نهم، از اول مهرماه سال ۱۳۸۴ تا پایان شهریورماه سال ۱۳۸۸، بالغ‌ بر ۱۸ سد به‌بهره‌برداری رسید اما قله سدسازی در دولت دهم و با تعداد ۳۹ سد قرار داشت. پس از آن، دولت تدبیر و امید، به‌طور جدی در بحث سدسازی مورد انتقاد قرار گرفت و همین مساله موجب شد که تعداد سدهای بهره‌برداری شده در این دولت، با کاهش روبرو شود و دولت یازدهم، ۲۵ سد و دولت دوازدهم نیز تنها سه سد را به‌بهره‌برداری برساند.

اما درمجموع طی این سال‌ها، ۱۷۲ سد به ظرفیت ۵۱۷۶۵ میلیون مترمکعب به‌بهره‌برداری رسیده و براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، اکنون ۶۷۲ سد در دست بهره‌برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد.

خودکفایی ایران در حوزه سدسازی

اما در این بین می‌توان با بررسی عملکرد ایران در حوزه ساخت سد به این موضوع اشاره کرد که در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی، سدسازی در ایران، توسط کشورهای مختلف به‌عنوان متولی و مشاور صورت می‌گرفت اما اکنون شرکت‌های ایرانی متعددی برای ساخت سد آماده هستند؛ در آن زمان شرکت‌های ایمپرجیلو، باستان - دایهو، پور اتریش، تکنو پروم اکسپورت، دبلیو. آ.آر. دی، ساسر، کوماگایی گومی، لوزان - پور - لوزینگر و موریسون نودسون به همراه چهار شرکت ایرانی عملیات ساخت سد در ایران را انجام می‌دادند اما اکنون دیگر خبری از شرکت‌های خارجی در ایران در این حوزه نیست، چراکه توانست‌ایم در این بخش به خودکفایی برسیم.

بهترین ها در سدسازی ایران

هم‌چنین از جمله سدهای در دست بهره‌برداری ایران می‌توان به سد کارون ۳ با ارتفاع ۲۳۰ متر از پی به عنوان بلندترین سد بتنی کشور یاد کرد؛ سد گتوند علیا با ارتفاع ۱۸۲ متر از پی بلندترین سد خاکی و سد جگین با ارتفاع ۸۰ متر از پی و حجم مخزن ۳۰۰ میلیون مترمکعب در رقوم نرمال، بلندترین سد بتن غلطکی در کشور است.

بلندترین طول تاج نیز مربوط به سد چاه‌نیمه ۴ با طول تاج بیش از ۱۵ کیلومتر و حجم مخزن ۸۲۰ میلیون مترمکعب در رقوم نرمال در مرز بین ایران و افغانستان و بیش‌ترین حجم مخزن نیز مربوط به  سد کرخه با حجم مخزن ۵۳۴۷ میلیون مترمکعب در رقوم نرمال می‌شود.

علاوه‌بر این بلندترین سد مرزی مشترک بین دو کشور، سد دوستی با ارتفاع ۷۹ متر از پی و حجم مخزن ۱۲۲۳ میلیون مترمکعب بین ایران و ترکمنستان و روی رودخانه مرزی هریرود و بیش‌ترین حجم مخزن سد مرزی مشترک بین دو کشور برای سد خداآفرین با حجم مخزن ۱۶۱۲ میلیون مترمکعب در رقوم نرمال بین ایران و آذربایجان هستند.

----------------------------------------------------------

مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب

نهضت سدسازی از دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب

با گذشت 40 سال از عمر انقلاب اسلامی دستاوردهای بزرگی به دست آمد که نهضت سدسازی و بومی کردن آن در کشور یکی از این موفقیت‌های بسیار مهم است.

مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران از وجود 19 سد قبل از پیروزی و استقرار انقلاب اسلامی در کشور سخن گفت و عنوان کرد: تمامی این سدها توسط مهندسان و تکنسین‌های خارجی ساخته شده بود در حالی‌که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تحول عظیمی در صنعت سدسازی کشور رخ داد.

حاج رسولی‌ها بومی‌سازی دانش سدسازی و تربیت متخصصان ایرانی را از جمله دستاوردهای به‌دست آمده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اعلام کرد و ابراز داشت: 172 سد در این مقطع از زمان در کشورمان احداث شد که 58 عدد از این سازه‌ها در دهه 90 مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

محمد حاج‌رسولی‌ها،مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران اظهار داشت:در حال حاضر ۱۲۰ سد نیمه تمام در حال ساخت در ایران وجود دارد که از این تعداد، ۴۳ سد هدف شرب را به‌دنبال دارد و باید حداکثر تا پایان برنامه ششم، به مدار بهره‌برداری وارد شود  اما باید اعلام کرد کهاجرای این طرح‌ها به بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد. هم‌چنین در طرح ارزیابی و بازنگری سدها، مقرر شد که این ۴۳ سد به طور حتم اجرایی شود.

وی با تاکید به این موضوع که هیچ طرح جدیدی طی شش یا هفت سال اخیر در حوزه سدسازی ایجاد نشده و دولت خود را موظف به تکمیل طرح‌های گذشته می‌داند، تاکید کرد: ۴۰ درصد سدها، در برنامه پنجم و ششم توسعه به مدار بهره‌برداری وارد شده است و نمی‌توان سدهایی را که با هدف شرب ساخته و روی آن‌ها برنامه‌ریزی شده است را کنار گذاشت و به همین دلیل باید ۴۳ سد مذکور حتما تا پایان برنامه ششم به مدار بهره‌برداری وارد شود.

این موضوع به این معناست که تا پایان برنامه ششم، تعداد سدهای ساخته شده در دولت دوازدهم نیز افزایش چشمگیری خواهد یافت؛ چراکه براساس عملکرد اهداف تعیین شده بر اساس سند تفصیلی برنامه ششم توسعه و در سرفصل برنامه تامین آب، ظرفیت آب تنظیمی سدها (غیرمرزی) مقرر شده است که در طول برنامه، ۱۴۰۱ میلیون مترمکعب اضافه شود که  در سال ۱۳۹۶، این هدف ۱۳۲ میلیون مترمکعب بوده و عملکرد این فعالیت بالغ بر ۱۱۲ میلون مترمکعب بوده است.

هم‌چنین در ظرفیت آب تنظیمی سدها (مرزی) مقرر شده که در طول سال‌های برنامه ششم توسعه، ۲۸۵۷ میلیون مترمکعب ظرفیت تنظیم اضافه شود که در سال ۱۳۹۶، این هدف، ۳۱۴ میلیون مترمکعب بوده و عملکرد هم بالغ بر ۲۲۸ میلیون مترمکعب اعلام شده است.

۷ اشتباه در سدسازی

کمیسیون جهانی سد (WCD) مجموعه‌ای از اشتباه‌های بحران‌آفرین در زمینه سدسازی را مشخص کرده است که با مرور آنها می‌توان دید تمام این هفت اشتباه در مورد بسیاری از سدهای ایران از جمله سد گتوند و سدهای کارون و دیگر سدها تکرار شده است.این هفت مورد عبارتنداز:

• انتخاب رودخانه اشتباه برای ساخت سد
• بی‌توجهی به تغییرات جریان آب پایین‌دست
• غفلت از تنوع زیستی و از بین‌بردن زنجیره اتصال غذایی موجودات آبزی و حیوانات اطراف آن
• سیاست‌ها و محاسبات اقتصادی اشتباه
• ناتوانی در جلب رضایت عمومی مردم منطقه
• سوءمدیریت در خطرات و تاثیرات
• ساخت و ساز بی‌رویه سد

با نگاهی گذرا به سدهای ایران می‌توان دریافت که اغلب سدهایی که در دو دهه اخیر ساخته شده‌اند دارای چنین مشکلاتی‌اند. ایران در کمربند خشک زمین قرار دارد و ساخت سد با توجه به «کاهش ۱۰ درصدی میزان بارش‌ها در ایران»، «افزایش حدود ۱.۵ درجه‌ای دمای هوا»، «تبخیر حدود ۲۵ میلیارد متر مکعب از منابع آب کشور»، «کاهش حدود ۲۰ درصدی روان‌آب‌ها و آب‌های سطحی»، «کاهش ۱۵ درصدی تغذیه آب‌های زیرزمینی»، «کاهش بارش برف و ناپایداری منابع آب» و «افزایش بارش‌های ناگهانی و ملحق‌نشدن این منابع آبی به آب‌های زیرزمینی و جریان آب‌های سطحی» ساخت سد در ایران را نیازمند تحقیق و بررسی‌های بسیار بیشتر کرده است.

درپایان...

با همه این احوال ایران قصد دارد با وجود اینکه نیمی از ظرفیت مخازن همین سدهای موجود هم خالی است حداقل ۱۱۳ سد جدید بسازد. برخی مخالفان ساخت بی‌رویه سد با اشاره به مشکلات زیست محیطی برخی سدها، اصرار بر ساخت آنها را به «مافیای سدسازی» در ایران مرتبط می‌دانند.

اما همانطورکه در متن این گزارش هم مشاهده شد سدسازی در کشورها مانند دیگر حوزه های عمرانی یکی از شاخص های پیشرفت هر کشوری به حساب می آید.که این مهم از سال ۹۱تا به امروز ایران را دارای رتبه سوم جهانی نموده است.پس لازم است علاوه بر بررسی های بیشتر کارشناسی و تخصصی دراین حوزه این جایگاه حفظ و یا به بهتر از این برسد.

انتــــهای متن/

ع.صبوری