به گزارش خبرگزاری علم و فناوری از استان قزوین، نقش کتاب و کتابخوانی در پیشرفت و توسعه جوامع، موضوعی انکارناپذیر است به طوری که میزان پیشرفت و توسعه یافتگی در هر کشور ارتباط مستقیم با میزان مطالعه در آن فرهنگ و کشور دارد. ولی به راستی چرا کتاب نمی خوانیم؟ بهترین پاسخ را حسن نراقی در کتاب "پی نکته هایی بر جامعه شناسی خودمانی" داده است. او می گوید: "مردم ایران کتاب نمی خوانند. چرا؟ چون کتاب نمی خوانند". این چاسخ در عین سادگی بسیار عمیق، سنجیده و زیرکانه است. عموما نیازی به مطالعه احساس نمی کنیم، زیرا مسئله و پرسش واقعی در زندگی مان نداریم. به قول یک عزیز که می گفت: "بزرگترین مسئله ما در کشور این است که مسئله نداریم و همه سرتا پا پاسخ و جواب هستیم".

از سوی دیگر، بررسی سیاست ها و برنامه های توسعه کشورهای توسعه یافته، گویای این واقعیت است که این کشورها به جایگاه و اهمیت علم و تولید آن واقف بوده و علم را مقدمه اساسی پیشرفت و توسعه کشور خود می دانند و برای دستیابی به توسعه و مرجعیت علمی اقدام به برنامه ریزی استراتژیک و سرمایه گذاری کلان کرده اند.

چرا مطالعه و پژوهش مهم است؟

مطالعه و انجام پژوهش یکی از مهمترین عوامل توسعه در سراسر جهان محسوب می شود چرا که موجب افزایش بهره وری در بخشهای اقتصادی کشور خواهد شد. پژوهش یك فرآیند است که نباید از ورودی ها، خروجی ها و پیامدهای اجرای آن غافل شد. رویکرد به پژوهش از سه منظر اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد. نخست اهمیت اقتصادی آن است. براساس آنچه که کارشناسان اعلام می کنند به ازای هر واحد پولی سرمایه گذاری در پژوهش، معادل 30 واحد سود به دست می آید که این میتواند به اقتصاد کشورها و تولید ناخالص داخلیشان کمك قابل توجهی کند. دوم  اینکه پژوهش و نتایج حاصل از آن نقش بسیار مهمی را در امنیت ملی کشورها ایفا میکند. تهیه و به کارگیری فناوری های هوشمند در دفاع از امنیت و استقلال کشورها، از طریق تحقیق و توسعه امکان پذیر است. سوم به لحاظ فرهنگی : کانونهای تحقیقاتی و پژوهشی، یکی از خاستگاههای فرهنگی بالنده و متعالی به شمار میرود.

پژوهش زمینه ساز توسعه پایدار

مطالعه و پژوهش میتواند جلوی بسیاری از دوباره کاری ها، اتلاف وقت و بودجه را بگیرد. هر قدر موضوعی بزرگ تر و بااهمیت تر باشد نیاز به پژوهش برای تصمیم گیری درباره اجرای آن بیشتر است. این کار، ریسك تصمیم و اجرا را به حداقل می رساند. برای برنامه ریزی بلند مدت نیز نیاز به تحقیقات بیشتر است. درصورتی که برنامه ریزی فاقد پشتوانه تحقیقاتی باشد و به طور همه جانبه پیش از آغاز مورد بررسی قرار نگرفته باشد، به یقین در اجرا و عملیاتی شدن با مشکل روبه روخواهد شد. از این رو میتوان گفت پژوهش به ویژه در تصمیم گیریهای کلان نقش عمده ای دارد. پژوهش را زمینه ساز رشد و توسعه پایدار جامعه نامیده اند. هر جامعه ای برای ایجاد تغییرات جدی، گذر از وضعیت نامطلوب، رسیدن به وضعیت مطلوب و ایده آل و همچنین بهسازی کارها، نیازمند تحقیقات و مطالعات پژوهشی است. بر اساس این نگرش، پژوهش را میتوان نوعی فعالیت سازمان یافته دانست که توسط متخصصین رشته های مختلف در زمینه ای خاص و برای رسیدن به نتایج مطلوب انجام میگیرد. آن دسته از نظام های اجتماعی که برای امر تحقیق و پژوهش اهمیت چندانی قائل نیستند؛ در برنامه ریزی های کلان اجتماعی دچار نقایص عمده ای می شوند و در مقابله با بحرانها، از حل ریشهای آنها عاجز بوده، به راه حل های موقت پناه می برند. پژوهش مبنای توسعه است و تضمینی برای استمرار توسعه به شمار می آید. بنابراین نقش مطالعه و تولید علم به منزله ساز و کار مؤثر و تعیین کننده در توسعه ملی را نمی توان کم اهمیت تلقی کرد، چرا که مطالعه و پژوهش، دانش تولید می کند و کاربرد دانش در عمل، سبب توسعه می شود.

پیشینه عوامل پیشرفت

کتاب قدمتی پنج هزار ساله دارد. کتاب های نخستین به شکل لوح های گلی بودند. اما با گذشت زمان، باتوجه به دسترسی بشر به امکانات جدید و تغییر نیاز بشر به ارتباطات و اطلاعات، شکل کتاب تکامل یافت.در سال 1452، درست یک سال پیش از پایان قرون وسطا، با اختراع ماشین چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ آلمانی، تحول بسیار بزرگی در صنعت نشر کتاب صورت گرفت. اولین کتابی که با استفاده از دستگاه گوتنبرگ چاپ شد، انجیل بود که به علت تعداد سطرهایش در هر صفحه، به انجیل 42 سطری معروف شد.

ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ نگارش ﻣﻘﺎﻻت علمی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮعی بسیار جذاب و در عین ﺣال آﻣﻮزﻧﺪه ﺑﺎشد. شواهد موجود نشان می دهند که اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 1665 ﻣﯿﻼدي ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد. وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر، ﻣﻘﺎﻻت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آﻣﺪه و در مجلات آن روز ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪﻧﺪ، ﻧﮕﺎرش دو ﻧﻮع ﻣﻘﺎﻟﻪ در دﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﻗﺮار داﺷﺖ: اولین مقالات، نامه ها بودند که معمولا به شیوه کاملا مودبانه و توسط یک نویسنده به رشته تحریر در آمده و همزمان چندین موضوع علمی را مورد پوشش قرار می دادند. دومین مقالات، گزارش های پژوهشی بودند که معمولا به شکل توصیفی و بر اساس ترتیب زمانی به رشته تحریر در می آمدند. به مرور زمان، نگارش دسته اول مقالات حذف گردید. در حالی که نگارش دسته دوم مقالات با اقبال بیشتری روبه رو شد و کم کم، شیوه استانداری برای نگارش این قبیل مقالات شکل گرفت.

ما خارج از سیر جهانی مطالعه هستیم

شاخص سرانه مطالعه یکی از شاخص های توسعه یافتگی محسوب می شود. در بین مردم جهان و در طول یکی دو سال اخیر، هندی ها توانسته اند بیشترین زمان سرانه مطالعه در طول روز را با یک ساعت و پنجاه و دو دقیقه به نام خود ثبت کنند. در ایران اما آمار درباره سرانه مطالعه روزانه، متناقض است. اعداد و ارقامی که هر سال از میزان مطالعه در کشور ارائه می شود هر چند با هم متفاوت است اما در همه این آمارها یک محور مشترک وجود دارد و آن هم پایین بودن سرانه مطالعه درایران است که رهبر معظم انقلاب درباره وضعیت کتاب و کتابخوانی می فرمایند: "من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می افتم، قلبا غمگین و متاسف می شوم". در ایران آمارهای متعددی برای سرانه مطالعه روزانه گفته می‌شود و اندازه‌های اعلام شده از ۲ دقیقه تا ۷۶ دقیقه متغیر است اما عدد 12 تا 18 دقیقه دارای بیشترین فراوانی در میان آمارهای مطرح شده می باشد.

            سرانه مطالعه کشورهای جهان

یک درصد جمعیت جهان با تولید 2 درصد علم جهان

هم اکنون مهم‌ترین شاخصی که برای بیان رشد علمی و بعضاً رشد فناوری کشور به آن استناد می‌شود، تعداد مقالات علمی منتشر شده در مجلات علمی و پژوهشی است، مقالاتی که می توانند سبب افزایش و گسترش میزان دانش در دانشگاه ها و کشور شوند؛ طی سال های گذشته کشور ایران توانسته رشد فزاینده ای داشته باشد و در جایگاه خوبی قرار گیرد. براساس اعلام پایگاه علمی وب آوساینس، کشور ایران با 3/22 درصد، رتبه 16 تولید علم در جهان و رتبه نخست در میان کشورهای اسلامی را در سال 2018، از آن خود کرد.

عوامل داخلی مؤثر بر توسعه علم و دانش در کشور

قوت ها:

1. فراهم شدن زیرساخت های دسترسی به شبکه های اطلاعاتی
2. تأسیس و توسعه مراکز رشد و پارک های علم و فناوری
3. وجود نیروی انسانی جوان تحصیل کرده و مستعدد در کشور
4. رشد کمی تعداد مقالات منتشر شده در ISI
5. وجود منابع طبیعی مورد نیاز برای پژوهش و تولید علم
6. وجود امکانات مناسب تحقیقاتی
7. وجود بخش های خاص صنعتی برای انجام تحقیقات
8. وجود دانشگاه ها و مؤسسات علمی و پژوهشی فراوان
9.  افزایش نیروی انسانی در بخش آموزش عالی
10.  گسترش رویه ی فزاینده دوره های تحصیلات تکمیلی
11.   تشویق انتشار مقالات علمی در داخل و خارج از کشور
12.   نشریات فراوان علمی در کشور
13.   همایش ها و کنفرانس های علمی متعدد در کشور
14.  وجود منابع و کتب معتبر و غنی ایرانی و اسلامی در حوزه های مختلف
15.  وضعیت مطلوب مقالات ایران در رشته های فنی و مهندسی

ضعف ها:

1. فقدان برنامه ریزی راهبردی در بخش علم و فناوری
2. کاهش کیفیت محتوایی کتب و مقالات
3. غیر قابل استفاده بودن بسیاری از نتایج پژوهشی
4. کم توجهی به شایسته سالاری در انتخاب و انتصاب
5. پژوهش ها و مقالات تولید شده قابلیت تبدیل به صنعت را ندارند
6.  ضعف ارتباط بین سازمان ها و مراکز علمی و پژوهشی
7. دارای مشکلات و مسائل ساختاری نظیر ضعف فرهنگ کتاب و کتابخوانی
8. خروج دانشمندان و تحصیل کردگان ایرانی از کشور
9. فقدان استفاده از تجارب بین المللی در تدوین برنامه های توسعه علمی
10. مناسب نبودن جایگاه مادی و معنوی پژوهشگران در جامعه
11. ضعف در تجاری سازی دستاوردهای پژوهشی
12. حمایت نکردن همه جانبه دولت از نهادهای تحقیقاتی
13. غلبه نگاه کمیت گرایی بر کیفیت گرایی و غلبه مدرک گرایی بر دانش افزایی
14. تکیه زیاد بر نظام آموزش عالی و دانشگاه در تولید علم
15. توجه بر جنبه های فردی بر کار گروهی
16. مشکلات ناشی از مقررات و آیین نامه های دست و پا گیر اداری و مالی
17. تقلیدی بودن ساختارهای موجود و عدم تناسب آن با شرایط جامعه ما
18. عدم تناسب هزینه های پژوهش با تولید ناخالص داخلی و کمبود بودجه پژوهشی
19. وابستگی روانی به فناوری خارجی و بی اعتمادی مدیران نسبت به دستاوردهای پژوهشی داخلی
20. عدم استقبال صاحبان صنایع و بخش خصوصی از پژوهش ها و تحقیقات دانشگاهی

عوامل خارجی مؤثر بر توسعه متناسب  علم و دانش

فرصت ها:

1. توسعه فناوری اطلاعات، ارتباطات و اینترنت
2. تمرکز بر اقتصاد دانایی محور در برنامه های توسعه
3. رشد سریع علمی کشور و انعکاس آن در جهان
4.  وجود نسل جوان مناسب مشتاق علم
5. وجود تقاضای بالقوه در کشور و منطقه برای محصولات علمی
6. توجه ویژه به گسترش جنبش نرم افزاری و تولید علم
7. امکان استفاده از تجارب کشورهای موفق
8. حضور گسترده تر زنان در عرصه تحصیلات تکمیلی
9. انگیزه مسولین به اصلاح نظام علم و فناوری
10. پیشینه قوی و غنی فرهنگ ایرانی
11. وجود فرهنگی غنی اسلامی و توصیه به علم آموزی
12.  وجود گسترده دانشمندان ایرانی در جهان
13. تاسیس مبانی بومی علوم انسانی و کاربرد های موثر آن در جامعه، فرهنگ و اقتصاد
14. ثبات و استواری فرهنگی با ترویج کتاب و کتابخوانی
15. هدایت مقالات و پایان نامه های تحصیلات تکمیلی به سمت نیازهای بومی هر منطقه

تهدید ها:

1. تناسب کم نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی با نیازهای علمی و نوآوری کشور
2. ناکارآمدی ساختارهای و شیوه های مدیریتی و انگیزشی
3. ساختار ضعیف علم و فناوری و ضعف واحدهای ستادی پژوهش و تولید علم
4. کم توجهی به بهره گیری از نتایج پژوهش ها در سیاست گذاری های علمی
5. بهره گیری ناچیز از تخصص نیروهای متخصص ملی خارج از کشور
6. تداوم و افزایش پدیده فرار مغزها
7. جاذبه پایین نظام علمی کشور برای پژوهشگران جوان
8. کمبود سرمایه گذاری در پژوهش
9. تحریم اقتصادی و فناوری های نوین از سوی غرب
10. کمبود مشارکت بخش خصوصی در پژوهش و تولید علم
11. علاقه و تمایل به واردات محصولات علم و فناوری
12.  شتاب در ظهور فناوری های نوین و نیاز به زیرساخت گسترده
13.  جذابیت کمتر فعالیت های علمی نسبت با سایر فعالیت های کسب و کار
14. شکاف عمیق فناوری کشور با کشورهای پیشرفته
15. فقدان توازن و تناسب بین تولید علم  و فناوری
16. بی محتوایی و دچار زوال شدن مقالات در عین رشد تعداد آن
17. وابسته شدن به مجلات خارجی از بعد علمی باعث محروم شدن اندیشمندان کشور از رسالت فرهنگی و اجتماعی
18. دلخوش بودن به آمارهای جهانی تعداد مقالات ایران در جهان
19. بی نیازی از مطالعه و حس دانای کل بودن افراد
20. وجود فضای مجازی و ایبوک ها

کشور ایران با بهره مندی از جوانان تحصیلکرده و دارای نبوغ و دانشگاهها و مراکز پژوهشی در زمینه علم پروری و دانش پروری ظرفیت بالایی برای توسعه اقتصادی مبتنی بر دانش دارد و سرعت رشد علمی کشور و تربیت کارشناسان خبره گرچه به خودی خود ارزشمند است ولی زمانی ارزش واقعی خود را پیدا میکند که در جهت رفع نیازهای کشور و برای تعالی دانش و فناوری و کسب ثروت از طریق دانش به کار گرفته شود. مشخص شدن جایگاه و نقش پژوهش و نهادینه کردن آن در تاروپود جامعه و فرهنگ حاکم بر آن و نیز اهمیت بخشیدن به آن در سیاستگذاریها و مدیریتهای کلان و ایجاد ساختارهای تحقیقاتی پویا و متناسب با شرایط جامعه لازمه تحقق این امر است. ایده آمایش سرزمین و آمایش آموزش عالی و توسعه پارکهای علم و فناوری و شرکتهای دانش بنیان با هدف دستیابی به این مهم و با در نظرگرفتن تمامی فرصتها و تهدیدهای این عرصه با ایجاد محیطی سالم برای کسب و کار جوانان و فارغ التحصیلان دانشگاهی که با توجه به نوپا بودن کارنامه مثبتی از خود به جا گذاشته اند افق های روشنی فراروی آینده کشور رقم می زند. کمك به صادرات محصولات شرکتهای دانش بنیان و بهره مندی از معافیتهای گمرکی و مالیاتی و تسهیل حضور شرکتها در نمایشگاههای داخلی و بین المللی از دیگر راهکارهای توسعه دانش بنیان است. گرچه هدایت مقالات به سمت نیازهای کشور مهمترین مسئله فعلی در علم کشور است، اما در عین حال انتشار نتایج پژوهش در معتبرترین مجلات بین المللی نیز از قدرت و توان علمی بالای محققان حکایت می نماید.

در این زمینه می توان جهت نیل به اهداف اساسی توسعه و پیشرفت پیشنهادات زیر را برای بهبود شرایط ارائه نمود:

1.استفاده از نیروهای متعهد و متخصص در نهادهای علمی موثر و نظارتی همه جانبه و مداوم بر وعملکرد آنان

 2.استفاده از تجربیات سایر سازمان های موفق در زمینه دانش محوری و نیز کشورهای پیشرو در این زمینه

 3.تلاش در بهبود شرایط کیفی در راستای شرایط کمی در تولید علم و دانش در کشور

 4.ایجاد یک نهاد پیگیر و کارا بر سنجش و وعملکرد نهادها و سازمان های دانشی در کشور

5.ایجاد پلت فرم کارا و اثربخش در حوزه صنعت و علم و فناوری کشور