علمی، پژوهشی و فناوری

فناوری‌های نوین کشاورزی، راه صرفه‌جویی واقعی آب

به گزارش پایگاه خبری علم و فناوری : کشاورزی آبی در ایران، که مسئول بیش از ۹۰ درصد مصرف کل آب در مناطق کم‌آب است، فشار شدیدی بر منابع آبی کشور وارد کرده است. از سوی دیگر، مناطق حساس زیست‌محیطی مانند تالاب‌ها که ارتباط نزدیکی با اراضی کشاورزی دارند، به‌شدت تحت تأثیر این فشار قرار گرفته‌اند. برای مثال، تالاب شادگان در استان خوزستان، به دلیل کشت بی‌رویه برنج و ضعف مدیریت آب در بخش‌های بالادستی، اکنون با بحران زیستی مواجه است. در این میان، مفهوم صرفه‌جویی واقعی آب که به معنای کاهش مصرف خالص آب در مزرعه و بازگرداندن آن به سایر مصارف زیست‌محیطی است، یکی از مهم‌ترین مباحث در مدیریت منابع آبی به شمار می‌آید. این روش، برخلاف صرفه‌جویی ظاهری که صرفاً برداشت آب را کاهش می‌دهد، بر کاهش واقعی مصرف تأکید دارد.

مطالعات نشان داده‌اند که مدیریت بهتر منابع آبی و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند مصرف آب کشاورزی را کاهش داده و در عین حال عملکرد محصولات را حفظ یا حتی افزایش دهد. این روش‌ها که بر کاهش تبخیر و تعرق واقعی آب یا ETa تمرکز دارند، می‌توانند در بهبود بهره‌وری آب و احیای منابع زیست‌محیطی نقش کلیدی ایفا کنند. در همین راستا، بررسی فناوری‌های کشاورزی که بتوانند ETa را کاهش دهند، موضوع پژوهش‌های متعددی در جهان و ایران بوده است.

حسین دهقانی سانیج، دانشیار مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، به همراه گروهی از پژوهشگران از استان‌های مختلف، در این راستا تحقیقی جامع انجام داده‌اند. این پژوهش که بر شناسایی فناوری‌های به‌زراعی مؤثر در صرفه‌جویی واقعی آب در سه حوضه آبریز کشور متمرکز بود، نشان‌دهنده تعهد جدی محققان به یافتن راهکارهای علمی و عملی در مقابله با بحران آب است.

در این پژوهش، فناوری‌های کشاورزی مختلف در مزارع و باغ‌های کشاورزان در سه حوضه دریاچه ارومیه، طشک-بختگان، و مارون-جراحی مورد ارزیابی قرار گرفت. در سال زراعی ۱۴۰۰-۱۴۰۱، با همکاری کشاورزان محلی، اقداماتی نظیر اصلاح روش‌های آبیاری، برنامه‌ریزی دقیق مبتنی بر وضعیت خاک و گیاه، و استفاده از فناوری‌های نوین در این مناطق اجرا شد. در مجموع، این مطالعه ۹۰ مزرعه و باغ را در این سه حوضه پوشش داد.

نتایج نشان داد که هرچند همه فناوری‌ها توانستند مصرف آب را کاهش دهند و بهره‌وری آب را افزایش دهند، اما برخی از این فناوری‌ها در کاهش تبخیر و تعرق واقعی آب (ETa) نیز بسیار مؤثر بودند. برای مثال، ایجاد شیارهای دوطرفه در آبیاری سطحی و برنامه‌ریزی آبیاری قطره‌ای در حوضه دریاچه ارومیه، موفق به کاهش ETa به میزان ۱۸ درصد شد.

در حوضه طشک-بختگان، کوچک کردن کرت‌های آبیاری در باغات انار و پسته ETa را ۲۱ درصد کاهش داد. همچنین در حوضه مارون-جراحی، روش‌های بهینه‌سازی جریان آب در سامانه‌های آبیاری سطحی توانست مصرف واقعی آب را به میزان ۱۴ درصد کاهش دهد.

این یافته‌ها نشان داد که برای کاهش مصرف واقعی آب، تمرکز بر برنامه‌ریزی دقیق آبیاری بر اساس شرایط خاک و گیاه و اصلاح سامانه‌های آبیاری موجود ضروری است. این اقدامات نه تنها به حفظ زیست‌بوم منطقه کمک می‌کنند، بلکه کشاورزی پایدار را نیز تقویت می‌نمایند.

اطلاعات تکمیلی این پژوهش بیانگر آن است که کاهش عمق آبیاری در این سه حوضه، به طور متوسط بین ۱۹ تا ۳۰ درصد بود. همچنین، افزایش بهره‌وری آب در این مناطق، در برخی موارد تا ۷۶ درصد رسید. این ارقام نشان‌دهنده اثرگذاری بالای فناوری‌های معرفی‌شده است، به شرطی که در سطح گسترده‌تر و با حمایت جدی از کشاورزان اجرا شوند.

شایان ذکر است این پژوهش که نتایج آن در فصلنامه «پژوهش آب در کشاورزی» وابسته به مؤسسه تحقیقات خاک و آب کشور منتشر شده اند، نمونه‌ای از تلاش‌های علمی برای مقابله با بحران آب و حفظ منابع زیست‌محیطی است. یافته‌های این تحقیق می‌توانند الگویی برای سایر مناطق کشور باشند و راهکارهایی عملی برای عبور از بحران آب ارائه دهند.