علمی، پژوهشی و فناوری

دکتر عطایی

نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به‌جا مانده از دوران باستان است که قدمتی چند هزار ساله دارد/////آیا مطلب علمی یا فناورانه است.نواوری مطلب چیست ؟ این سوالی است که صاحب امتیاز بارها از ما می پرسد

به گزارش پایگاه خبری علم و فناوری :

در آستانه سال نو و ایام نوروز با دکتر یحیی عطائی عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور و مدرس مدعو در دانشگاه علامه طباطبایی و فرهنگیان به گفتگو پرداختیم.

دکتر عطایی: با سلام و عرض قبولی طاعات و عبادات و تبریک سال نو، آرزو می‌کنم سالی خوب و خوش برای همه‌ مردم سرزمینم باشد. 

 در خصوص سنت نوروز و پیدایش آن بفرمایید و اساساً چرا نوروز را جشن می گیریم؟ 

نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به‌جا مانده از دوران باستان است که قدمتی چند هزار ساله دارد. این جشن فقط در فرهنگ ایرانی نبوده و نیست بلکه در حوزه‌ تمدن‌های مجاور ایران نیز به عنوان نقطه‌ آغاز سال نو و تجدید طبیعت شناخته می‌شود. واژه‌ «نوروز» مرکب از دو واژه‌ «نو» به معنای جدید و «روز» تشکیل شده و به معنای تحت‌الفظی آن «روز نو و تازه» و معنای عام آن «روزگار نو و گردش و تازه‌شدن» است.

پیدایش نوروز را می‌توان از سه منظر اسطوره‌ای، نجومی و اجتماعی‌ـ‌فرهنگی بررسی کرد :پیدایش نوروز از منظر اسطوره‌ای؛ در اسطوره‌های ایرانی، آغاز نوروز به پادشاهی جمشید، پادشاه پیشدادی، نسبت داده شده است. براساس روایت شاهنامه، جمشید در این روز بر تختی زرین نشست و با عبور تخت او از آسمان، نور خورشید بر زمین تابید و تاریکی و سرما از بین رفت فردوسی در داستان بر تخت نشستن جمشید می‌فرماید: به جمشید بر گوهر افشاندند/ مر آن روز را روز نَو خواندند/ سر سال نو، هرمزِ فرودین/ بر آسوده از رنج تن، دل ز کین؛ استادِ طوس به پیروی از منابع شفاهی و کتبیِ باستانی، این رویداد را نماد پیروزی نور بر تاریکی و بازگشت زندگی به زمین می‌داند. در اساطیر اوستایی (متن‌های مقدس زرتشتی)، نوروز به‌عنوان روز آفرینش جهان و خلقت نخستین انسان (گیومرت) نیز شناخته می‌شود. به باور زرتشتیان، اهورامزدا در روز هرمزد از ماه فروردین، جهان، نور، انسان و گیاهان را آفرید و این روز نشانه‌ پیوند انسان با طبیعت و آغاز نظم کیهانی شد.

افزون بر این، نوروز با شخصیت‌های اسطوره‌ای دیگری مانند کیومرث (نخستین انسان در اساطیر ایرانی) و هوشنگ (نخستین پادشاه) نیز پیوندی بنیادین دارد. بر پایه‌ روایت‌های اساطیری، کیومرث در این روز، نخستین جامه‌ سپید را بر تن کرد و هوشنگ جشن نوروز را برای شکرگزاری از نعمت‌های الهی برپا کرد، پیدایش نوروز از منظر نجومی؛ نوروز با اعتدال بهاری هم‌زمان با حدود ۱ یا ۲ فروردین (برابر با ۲۰ یا ۲۱ مارس) است. در این هنگام، خورشید به نقطه‌ اعتدال بهاری می‌رسد و طول روز و شب برابر می‌شود. در واقع، نوروز جشن بازگشت خورشید به نیمکره‌ شمالی و آغاز سال نو در گاهشماری شمسی است. تقویم ایرانی از دوران باستان بر مبنای حرکت خورشید تنظیم شده است. عمر خیام در رساله‌ «نوروزنامه» به این نکته اشاره دارد که نوروز، روز ورود خورشید به برج حمل (برج نخست) و آغاز سال نو است. تنظیم دقیق گاهشماری ایرانی بر مبنای اعتدال بهاری یکی از دستاوردهای علمی برجسته‌ تمدن ایرانی است. 

این پیوند نجومی نشان می‌دهد که نوروز تنها یک جشن فرهنگی نیست و ریشه در نظام کیهانی و هماهنگی با چرخه‌های طبیعت دارد. در تقویم زرتشتی، نوروز روز اول ماه فروردین است که به فره‌وشی‌ها (ارواح نیاکان) اختصاص دارد، پیدایش نوروز از منظر اجتماعی-فرهنگی؛ نوروز نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی، خانوادگی و ملی داشته و دارد. در دوران هخامنشیان نوروز جشن رسمی شناخته می‌شده و در تخت‌جمشید مراسم باشکوهی به مناسبت نوروز برگزار می‌شده. 

در کاوش‌های باستان‌شناسی تخت‌جمشید، تصاویری از هدایای اقوام مختلف به پادشاه هخامنشی در این روز مشاهده شده است که نشان‌دهنده‌ رسم تجلیل از پادشاه و اتحاد اقوام مختلف در این روز بوده است. در دوران ساسانیان نوروز اهمیت مذهبی بیشتری می‌یابد. موبدان زرتشتی در این روز آیین‌های ویژه‌ای برگزار می‌کردند و پادشاه ساسانی با پوشیدن جامه‌ سفید (نماد پاکی) در مراسم نوروز شرکت می‌کرد. بنا بر نوشته‌های طبری و بیرونی، در این دوران آیین‌های نوروزی شامل تاج‌گذاری شاهان، بخشش عمومی، اعطای هدایا و نواختن موسیقی بوده است. پس از ورود اسلام به ایران، آیین نوروز همچنان حفظ شد. گاهی خلفای عباسی نیز به دلیل محبوبیت نوروز در میان ایرانیان، این جشن را گرامی می‌داشتند. جایگاه و شهرت «نوروز» در میان ایرانیان و اعراب به‌حدی بود که این واژه در عربی به ‌شکل فعل صرف می‌شد. مثلاً در اشعار شاعرانی چون ابونواس، فعلِ «نَیْرَزَ: نوروز کرد/ شد» می‌بینیم. در دوره‌ صفویان، نوروز به عنوان جشن ملی ایرانیان رسمیت یافت و آیین‌های آن در دربار صفوی بازتاب گسترده‌ای یافت.

در دوره‌ معاصر، نوروز علاوه بر ایران، در کشورهای حوزه‌ فرهنگی ایران‌زمین مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، عراق، آذربایجان و بخش‌هایی از هند و پاکستان نیز برگزار می‌شود. نوروز در سال ۲۰۱۰ توسط یونسکو به عنوان میراث فرهنگی بشری ثبت شد. این‌که می‌فرمایید چرا نوروز را جشن می‌گیریم؟ باید عرض کنم که طبیعتاً نوروز نماد نو شدن، باززایی و پیروزی نور بر تاریکی است. این جشن سه کارکرد اساسی دارد: کارکرد طبیعی و کیهانی: بازگشت خورشید به نقطه‌ اعتدال و نو شدن طبیعت، کارکرد اجتماعی: تقویت روابط خانوادگی، بازسازی پیوندهای اجتماعی و کنارگذاشتن کدورت‌ها و کارکرد روان‌شناختی: ایجاد امید، نشاط و انگیزه برای آغاز دوباره، نوروز صرفاً یک جشن ملی نیست؛ آیینی کیهانی و اجتماعی است که ریشه در باورهای کهن و هویت فرهنگی ایرانیان دارد.

فلسفه و نماد اجزای سفره‌ی هفت سین را شرح دهید؟ 

«خوان نوروزی» و «سفره‌ نوروزی» یا به تعبیر امروزی «هفت‌سین» یکی از سنت‌های کهن ایرانی است که ریشه‌های آن به آیین‌های باستانی و باورهای کهن بازمی‌گردد. با این حال شکل امروزی آن تحت عنوان «هفت‌سین» در متون قدیمی نیامده و گویا نخستین اشاره به ترکیبِ «هفت‌سین» به دوره‌ قاجار بازمی‌گردد. این نکته از نظر تاریخی و زبان‌شناختی بسیار حائز اهمیت است، زیرا نشان می‌دهد که شکل‌گیری این رسم به‌عنوان «هفت‌سین» به دوره‌های متأخر بازمی‌گردد.

پیشینه‌ تاریخی سفره‌ نوروزی در ایران باستان، رسم گستردن «خوان نوروزی» به‌عنوان بخشی از آیین‌های جشن نوروز مرسوم بوده است. خوان نوروزی نوعی سفره‌ آیینی بود که براساس اقلیم و محصولات محلی، خوراکی‌ها و نمادهایی خاص بر آن قرار می‌دادند. به‌عنوان مثال: در مناطق کوهستانی، خشکبار و میوه‌های محلی مانند گردو و بادام، در مناطق گرمسیری، خرما و مرکبات، در مناطق حاصلخیز غلات و سبزیجات، علاوه بر خوراکی‌ها، در بسیاری از نقاط ایران، گذاشتن قرآن (یا اوستا نزد زرتشتیان)، شمع، آینه، سبزه، ظرف آب و تخم‌مرغ رنگ‌شده نیز بخشی از این سنت بوده است. این عناصر دارای معانی نمادین بودند.

 آینه: نماد پاکی و روشنایی، سبزه: نماد زایش و سرسبزی، آب: نماد زندگی و تازگی، تخم‌مرغ رنگ‌شده: نماد زایش و تولد دوباره، شمع: نماد روشنایی و هدایت، قرآن یا اوستا: نماد برکت و هدایت معنوی. اما عنوان «هفت‌سین» به‌عنوان یک سنت ثابت و نامگذاری‌شده در متون کهن نیامده است. گویا قدیمی‌ترین اشاره به اصطلاحِ «هفت‌سین» به بیت قاآنی (شاعر دوره‌ قاجار) بازمی‌گردد: سینِ ساغر بس بود ما را درین نوروز/ روز گو نباشد هفت سینِ رندان دردآشام را، این نشان می‌دهد که مفهوم «هفت‌سین» به شکل امروزین آن در دوره‌ قاجار رایج بوده و قدر مسلم این است که قاآنی مبدع و مبتکر این اصطلاح و رسم نبوده و از بستر جامعه و فرهنگ ستانده است، تأثیر فرهنگ ترکی بر هفت‌سین اشاره به این نکته نیز شاید خالی از لطف نباشد که در دوره‌ قاجار، تحت تأثیر فرهنگ ترکی، برخی از عناصر هفت‌سین وارد آیین نوروز شدند و برخی گفته‌اند که اصطلاح «هفت‌سین» برگرفته از مفهوم ترکی «یِدی‌سین (Yedi Sin) است. یِدی= هفت // سین= اُمین عبارت کامل «برکتلردن یِدی‌سین» به معنای «هفتمین از برکت‌ها» است. این اشاره به هفت محصول طبیعی است که نماینده‌ برکت‌های زمینی، آبی و آسمانی هستند. این تأثیر فرهنگی نشان می‌دهد که شکل‌گیری رسم هفت‌سین، تلفیقی از سنت‌های ایرانی و تأثیرات فرهنگی ترک‌های قاجار بوده است. 

این نکته قابل تأمل و پژوهش است؛ از این نظر که تأثیر ترکان و دادوستد زبانی و فرهنگی از دیرباز در فرهنگ ایرانی قابل انکار نیست و نیز اسامی سال‌ها به نام حیوانات (مار، سگ، اسب و...) محصول فرهنگ ترکی است. ولی به نظر این حقیر در این باره نیاز به تحقیق علمی هست و نمی‌شود به قطع یقین سخن گفت. چون منبع معتبری در این زمینه ندیده‌ام و چه‌بسا برساخته‌ معاصرین باشد. در ادامه و برای تأیید این تردید به فلسفه‌ عدد هفت اشاره می‌کنم، فلسفه‌ عدد هفت: عدد هفت در فرهنگ ایرانی و بسیاری از تمدن‌های باستانی دارای جایگاه ویژه‌ای است: هفت امشاسپند در آیین زرتشتی // هفت آسمان و هفت سیاره در باورهای کیهانی // هفت رنگ در نور و رنگین‌کمان // هفت مرحله‌ سلوک عرفانی(هفت وادی و هفت مقام) و... عدد هفت به دلیل تقدس و جایگاه کیهانی‌اش در نمادشناسی هفت‌سین نیز معنا پیدا کرده است. این عدد بیانگر تکامل و هماهنگی میان عناصر زمینی و آسمانی است.

چند پژوهش هم در این باره انجام گرفته که می‌توان به آثاری مانند کتاب «تحلیل هفت‌پیکر» از استاد محمد معین و نیز کتاب «هفت در قلمرو فرهنگ جهان» از موید شریف محلاتی و همچنین کتاب «هفت در قلمرو تمدن و فرهنگ بشری» از خاتم زهره والی اشاره کرد، عناصر اصلی هفت‌سین و نمادهای آن طبق اطلاعاتی که بنده از افراد مسن و مردم در فضای حقیقی و مجازی گرفته‌ام دیدگاه و برداشت ایشان درباره‌ این عناصر به این شکل است که البته جنبه‌ تأویلی دارد .فلسفه نماد سین سیب به عنوان نماد زیبایی و سلامت شناخته می‌شود و نشان‌دهنده‌ آرزوی سالی زیبا و پر از سلامت است، سبزه نشانه‌ نوزایی، طراوت و شادابی طبیعت است و آرزوی داشتن سالی سرسبز و پررونق را بیان می‌کند، سنجد نماد عشق و محبت است و به باور کهن، بوی سنجد، یادآور عشق و صمیمیت در خانواده است، سمنو از جوانه‌ گندم تهیه می‌شود و نماد برکت، فراوانی و قدرت است، سرکه به دلیل طعم تند و ترشش، نماد صبر و شکیبایی در برابر دشواری‌ها است، سیر نماد محافظت از بیماری و سلامت جسمانی است و به عنوان یک ماده‌ ضدعفونی‌کننده در گذشته کاربرد داشته است، سکه نماد ثروت، رزق و روزی است و نشان‌دهنده‌ آرزوی سالی پربرکت و پر از نعمت است، این عناصر نشان‌دهنده‌ چرخه‌ طبیعت و هماهنگی انسان با محیط زیست هستند.

 آیین‌های مشابه در مناطق مختلف در تاجیکستان و افغانستان، آیین‌های نوروزی به شکل متفاوتی برگزار می‌شود: هفت میوه در افغانستان: شامل بادام، پسته، گردو، کشمش، آلو خشک، برگه (قیسی) و سنجد که ۲۴ ساعت پیش از تحویل سال خیسانده و به‌عنوان نماد برکت و پذیرایی آماده می‌شود، پنج‌ شین: در برخی متون ادبی، به «پنج شین» اشاره شده که شامل شب، شاهد، شمع، شهد و شراب است. سعدی و فردوسی نیز به این عناصر اشاره کرده‌اند این بیت سعدی: «شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی/ غنیمت است دمی روی دوستان بینی» اقتباسی از بیت مشهور فردوسی است: «از این پنج شین روی رغبت متاب/ شب و شاهد و شمع و شهد و شراب» این تنوع نشان می‌دهد که سفره‌ نوروزی در طول تاریخ، بر اساس اقلیم، سنت و فرهنگ هر منطقه، دستخوش تغییر و تطبیق بوده است. 

خلاصه این‌که هفت‌سین، برخلاف تصور رایج، سنتی باستانی با همین نام و شکل امروزی نیست. آنچه امروزه به‌عنوان هفت‌سین شناخته می‌شود، نتیجه‌ تکامل آیین‌های نوروزی (خوان نوروزی) و تأثیرپذیری از فرهنگ باستانی ایرانی و اقوام گوناگون در دوره‌های متعدد است. قرار گرفتن عدد هفت به دلیل تقدس کیهانی و نمادین آن و انتخاب عناصر کشاورزی و گیاهی به‌عنوان نماد زایش و برکت، نشان‌دهنده‌ پیوند عمیق این سنت با باورهای باستانی ایرانی و تأثیرات فرهنگی پس از اسلام است.

ضرورت توجه به آداب و رسوم نوروز را بفرمایید؟ 

نوروز به عنوان یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی، بخش بسیار مهمی از میراث فرهنگی ایران و عنصری مهم در هویت ملی و پیوند اجتماعی ایرانیان است. توجه به آداب و رسوم نوروز از جنبه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، روان‌شناختی و حتی سیاسی ضرورت دارد. 

این موضوع را می‌توان از چند بُعد اساسی بررسی کرد: حفظ هویت فرهنگی و ملی نوروز، یکی از معدود جشن‌های باستانی است که ریشه در تاریخ و اساطیر ایرانی دارد و استمرار آن موجب تقویت هویت ملی و تاریخی می‌شود. از دیرباز، نوروز با مفهوم تجدید حیات و نوزایی طبیعت گره خورده است. برگزاری آیین‌های نوروزی، مانند چیدن سفره‌ هفت‌سین، دید و بازدید، و سیزده‌به‌در، نوعی پیوند فرهنگی میان نسل‌ها ایجاد می‌کند. این سنت‌ها به‌ویژه در شرایطی که هویت ملی با چالش‌های جهانی‌شدن و تهاجم فرهنگی روبه‌رو است، به‌منزله‌ عاملی برای حفظ و تقویت انسجام فرهنگی و تاریخی عمل می‌کنند؛ انسجام اجتماعی و تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی، یکی از جنبه‌های مهم نوروز، ایجاد فرصت برای تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی است. رسم دید و بازدیدهای نوروزی و تبریک سال نو، موجب نزدیکی بیشتر اعضای خانواده، دوستان و آشنایان می‌شود. در روان‌شناسی اجتماعی، این تعاملات به‌عنوان سازوکاری برای تقویت پیوندهای عاطفی و کاهش تنش‌های اجتماعی شناخته می‌شود. پدیده‌ «همبستگی اجتماعی» که امیل دورکیم، جامعه‌شناس مشهور از آن یاد می‌کند در این مناسبت‌ها به‌خوبی دیده می‌شود؛ چراکه نوروز با حذف موانع طبقاتی و اجتماعی، فرصتی برابر برای تعامل و نزدیکی ایجاد می‌کند؛ کارکرد روان‌شناختی نوروز، نوروز با مفهوم «بازآفرینی» و «تجدید» گره خورده است. در روان‌شناسی، تغییر فصل‌ها و شروع سال نو با احساس امید، نشاط و کاهش نگرانی و استرس همراه است. آئین‌های نوروزی مانند خانه‌تکانی، پوشیدن لباس نو و سبز کردن سبزه، همگی نشانه‌های سمبلیک از زایش و نوشدن هستند. این رفتارها موجب پاک‌سازی ذهنی و روحی شده و از نظر روان‌شناختی به کاهش اضطراب و افزایش احساس رضایت و امید به آینده کمک می‌کند. نوروز، با ایجاد حس شروع دوباره، فرصتی برای تجدید قوا و بازتعریف اهداف شخصی و اجتماعی فراهم می‌کند؛ اهمیت اقتصادی نوروز، نوروز به دلیل نقش اقتصادی آن نیز اهمیت دارد. بازار شب عید، تهیه‌ پوشاک نو، خوراکی‌های مخصوص نوروز و سوغات، موجب رونق بازار و افزایش گردش مالی در کشور می‌شود. این جشن با ایجاد فرصت‌های شغلی موقت، به‌ویژه در بخش‌های خدماتی، به اقتصاد محلی و ملی کمک می‌کند. علاوه بر این، گردشگری نوروزی نیز به‌عنوان یکی از ارکان اقتصاد فرهنگی، موجب افزایش درآمد در مناطق مختلف کشور و رشد صنعت گردشگری می‌شود، کارکردهای سیاسی و دیپلماتیک نوروز افزون بر این‌ها نوروز یک آیین ملی، جشنی بین‌المللی است. ثبت نوروز در فهرست میراث معنوی یونسکو (در سال ۲۰۱۰) موجب تقویت دیپلماسی فرهنگی ایران شد. 

کشورهای حوزه‌ تمدن ایرانی (مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و حتی مناطقی از ترکیه و عراق و خلاصه از چین تا آمریکا) نوروز را جشن می‌گیرند. برگزاری نوروز در سطح بین‌المللی، فرصتی برای نمایش قدرت نرم (Soft Power) ایران و تقویت روابط فرهنگی و سیاسی با کشورهای هم‌ریشه است؛ بازتولید فرهنگی از طریق نوروز، نوروز به‌عنوان یک جشن دیرینه، همواره در حال بازتولید فرهنگی است. نمادها و آیین‌های نوروزی با تغییر شرایط اجتماعی و فرهنگی، دچار تحول و بازتعریف شده‌اند. به‌عنوان مثال، سنت «هفت سین» که احتمالاً در دوران صفویه به این سو شکل گرفته، به‌سرعت در سراسر ایران پذیرفته شد و به بخشی از فرهنگ نوروز تبدیل شد. این نشان‌دهنده‌ پویایی و انعطاف‌پذیری فرهنگ نوروز است. در این فرآیند، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز نقشی پررنگ در انتقال و بازآفرینی آیین‌های نوروزی دارند؛ جایگاه نوروز در ادبیات و هنر، نوروز همواره در شعر، داستان و هنر ایرانی جایگاه برجسته‌ای داشته است. از فردوسی و نظامی تا سعدی و حافظ، همگی به نوروز اشاره کرده‌اند. 

این بازتاب ادبی و هنری، نشان‌دهنده‌ ریشه‌ عمیق نوروز در ناخودآگاه جمعی ایرانیان است. حتی در هنرهای تجسمی (مانند نگارگری) و موسیقی ایرانی، نوروز به‌عنوان نمادی از زیبایی، طراوت و باززایی بازتاب یافته است،  نوروز تنها یک جشن نیست، بلکه یک پدیده‌ فرهنگی، اجتماعی، روان‌شناختی و اقتصادی است که کارکردهای مختلفی در حفظ هویت ملی، تقویت انسجام اجتماعی، کاهش استرس، رونق اقتصادی و حتی دیپلماسی فرهنگی دارد. توجه به آداب و رسوم نوروز به معنای پاسداشت تاریخ و تمدن ایرانی و تقویت پیوندهای اجتماعی و فرهنگی است. استمرار این آیین کهن، موجب انتقال ارزش‌ها و باورهای فرهنگی به نسل‌های آینده و افزایش همبستگی ملی در جامعه‌ ایرانی می‌شود.

چرا نوروز سیزده روز است و در خصوص سیزده‌به‌در نیز توضیح دهید؟

 نوروز به مدت دوازده روز جشن گرفته می‌شود که این عدد به‌عنوان نماد نظم کیهانی در باورهای ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد. روز سیزدهم، نماد گذار از این نظم و ورود به مرحله‌ای نو است. سیزده‌به‌در تنها برای رفع نحسی برگزار نمی‌شود و نشانه‌ای از احترام به طبیعت و هماهنگی با چرخه‌ حیات است. این سنت با کارکردهای روانی و اجتماعی مهمی همراه است که موجب تحکیم روابط اجتماعی و بازسازی روانی فرد و جامعه می‌شود. در پاسخ به این‌که چرا نوروز سیزده روز است و فلسفه‌ سیزده‌به‌در چیست، باید به پیشینه‌ تاریخی و باورهای کهن ایرانیان اشاره کرد. نوروز، جشن آغاز سال نو ایرانی است که ریشه در آیین‌های زرتشتی و سنت‌های باستانی دارد. جشن نوروز از لحظه‌ تحویل سال آغاز می‌شود و به مدت دوازده روز ادامه می‌یابد. عدد دوازده در بسیاری از فرهنگ‌ها، به‌ویژه در فرهنگ ایرانی، عددی مقدس و نماد کمال و تمامیت است. این عدد به چرخه‌ کامل سال خورشیدی و دوازده ماه سال اشاره دارد. روز سیزدهم فروردین به عنوان روز پایانی این جشن، به طور نمادین به خروج از فضای رسمی و ورود به طبیعت اختصاص دارد. پیشینه‌ عدد دوازده و سیزده در فرهنگ ایرانی در سنت‌های ایران باستان، عدد دوازده نشان‌دهنده‌ نظم کیهانی بود. دوازده برج فلکی (منطقه‌البروج)، دوازده ماه سال و دوازده ایزد (امشاسپندان) که براساس آموزه‌های زرتشتی وظیفه‌ حفاظت از جهان را بر عهده داشتند، همگی بر این تقدس تأکید داشتند. در پایان این چرخه‌ دوازده‌روزه، روز سیزدهم به عنوان زمانی برای خروج از فضای رسمی جشن و بازگشت به طبیعت در نظر گرفته می‌شد.

این سنت در واقع پیوند انسان با طبیعت و احترام به عناصر چهارگانه (آب، خاک، باد و آتش) را نشان می‌دهد. سیزده‌به‌در به عنوان روز رفع نحوست شناخته نمی‌شود، بلکه این باور در دوره‌های بعدی و تحت تأثیر برخی فرهنگ‌های خارجی شکل گرفته است. در فرهنگ ایران باستان، عدد سیزده به معنای گذار از مرحله‌ نظم (عدد دوازده) به فراسو و نوعی آغاز دوباره بود. به همین دلیل، ایرانیان در روز سیزدهم فروردین به دامن طبیعت می‌رفتند تا این گذار را با هماهنگی با طبیعت جشن بگیرند. در منابع کهن، از جمله در متون پهلوی مانند بندهشن و روایات داراب هرمزدیار، اشاره‌هایی به برپایی جشن‌های بهاری و حضور در طبیعت دیده می‌شود. اما گویا مفهوم نحوست عدد سیزده از فرهنگ‌های غربی (به‌ویژه فرهنگ مسیحی) وارد ایران شده است. در سنت ایرانی، سیزده‌به‌در نشانه‌ پایان جشن‌های رسمی و بازگشت به طبیعت و زندگی عادی است .کارکرد اجتماعی و روان‌شناختی سیزده‌به‌در همچنان که عرض کردم براساس دیدگاه امیل دورکیم، جامعه‌شناس فرانسوی، آیین‌ها و مناسک جمعی نقشی اساسی در تحکیم انسجام اجتماعی و ایجاد همبستگی دارند. سیزده‌به‌در به عنوان یک آیین جمعی، موجب تقویت روابط اجتماعی و رفع تنش‌های روانی حاصل از زندگی روزمره می‌شود. این جشن فرصتی برای ایجاد همبستگی اجتماعی، بازسازی روابط خانوادگی و تقویت پیوندهای فرهنگی است.

 نمادشناسی و جنبه‌های فرهنگی سیزده‌به‌در: گره زدن سبزه، به نیت باز شدن بخت یا برآورده شدن آرزوها، به نوعی بازتاب باور کهن ایرانی به پیوند با طبیعت است؛ رها کردن سبزه در آب، این عمل نشانه‌ بازگرداندن زندگی به چرخه‌ طبیعی و احترام به عنصر آب به عنوان مظهر پاکی و زایش است؛ حضور در فضای باز، این رفتار نشانه‌ احترام به طبیعت و هماهنگی با نیروی کیهانی است.

جشن نوروز در مناطق مختلف ایران چگونه برگزار می شود؟ 

جشن نوروز در مناطق مختلف ایران با توجه به ویژگی‌های فرهنگی، جغرافیایی و اقلیمی هر منطقه، تفاوت‌هایی دارد. به برخی از این مناطق اشاره می‌کنم؛ در مناطق شمالی ایران نوروز با رقص‌ها و موسیقی‌های محلی، آتش‌افروزی و پخت غذاهای خاص همچون ماهی و سبزیجات تازه همراه است، در مازندران، مراسم دید و بازدید و گلاب‌پاشی نیز رایج است؛ در مناطق مرکزی با آیین‌های مذهبی، سفره‌های هفت‌سین و پذیرایی از مهمانان همراه است؛ مردم اصفهان معمولاً در چهارشنبه‌سوری آتش می‌زنند؛ در شیراز مراسم حافظ‌خوانی و گلاب‌پاشی از جمله آیین‌های رایج است؛ خراسان، با آیین‌های مذهبی همچون زیارت قبور اولیا و ختم قرآن برگزار می‌شود. در این منطقه، پخت غذاهای محلی و پذیرایی از مهمانان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ در سیستان و بلوچستان، جشن نوروز با رقص‌های محلی، آیین‌های رزمی و پخت غذاهای خاص مانند کبیده (خوراک گوشت و برنج) همراه است؛ کردها و ترک‌ها و لرها و... به رقص و آوازهای محلی، دید و بازدید و آتش‌افروزی پرداخته و به همراه خانواده و دوستان جشن می‌گیرند. در مجموع جشن نوروز در ایران با توجه به فرهنگ‌ها و سنت‌های متنوع هر منطقه، به شیوه‌های مختلفی برگزار می‌شود، اما همه این آیین‌ها بر همبستگی اجتماعی و احترام به طبیعت تأکید دارند.

آیا کشورهای دیگر هم جشن نوروز می گیرند؟

 بله، همان‌طور که عرض کردم نوروز در بسیاری از این کشورها به عنوان نمادی از همبستگی فرهنگی و صلح اجتماعی جشن گرفته می‌شود. در کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز، خاورمیانه و مناطقی از هند و پاکستان برگزار می‌شود. برخی از این کشورها عبارتند از: افغانستان؛ نوروز در افغانستان با برگزاری جشن‌ها، آتش‌افروزی، و دید و بازدید خانواده‌ها همراه است، تاجیکستان؛ در تاجیکستان نوروز به‌ویژه در مناطق روستایی با موسیقی، رقص و جشن‌های محلی برگزار می‌شود، آذربایجان؛ در آذربایجان، نوروز با آتش‌افروزی و موسیقی‌های محلی جشن گرفته می‌شود، ترکمنستان و قزاقستان؛ در این کشورها نیز نوروز به عنوان آغاز سال نو با آیین‌های خاصی مانند پخت غذاهای سنتی و جشن‌های عمومی برگزار می‌شود، ترکیه؛ در ترکیه نوروز به‌ویژه در مناطق کردنشین با آتش‌افروزی و رقص‌های محلی جشن گرفته می‌شود، هند و پاکستان؛ در مناطقی از شمال هند و پاکستان نیز برخی اقوام، نوروز را به عنوان جشن بهار و آغاز سال نو جشن می‌گیرند، هرچند این جشن در این مناطق کم‌رنگ‌تر است، نوروز در کشورهای مختلفی مانند آمریکا، استرالیا، کانادا، آلمان، فرانسه و انگلستان که ایرانیان و مهاجران کشورهای فارسی‌زبان یا آسیای مرکزی ساکن هستند، جشن گرفته می‌شود. این جشن‌ها شامل برنامه‌های فرهنگی، هنری، آتش‌افروزی، رقص‌های سنتی و پذیرایی با غذاهای ایرانی است.

در این کشورها، نوروز به‌عنوان نماد فرهنگی و همبستگی میان جوامع مختلف فارسی‌زبان و مسلمان جشن گرفته می‌شود و در مراکز فرهنگی، دانشگاه‌ها و رسانه‌ها نیز به آن پرداخته می‌شود.

انتهای پیام/