علمی، پژوهشی و فناوری

ناترازی انرژی؛ تقابل نوآوری و بی‌اعتمادی

چراغ نیمه‌روشن صنعت برق؛ نقش کمرنگ شرکت‌های دانش‌بنیان در بحران انرژی

به گزارش پایگاه خبری علم و فناوری : در حالی که ایران با چالش جدی ناترازی انرژی روبه‌رو است، آمارها نشان می‌دهند که بیش از ۲۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه برق و الکترونیک در کشور فعال هستند. این شرکت‌ها که عمدتاً توسط نیروهای متخصص دانشگاهی و فارغ‌التحصیلان نخبه تأسیس شده‌اند، سال‌هاست در حوزه‌هایی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، بهینه‌سازی مصرف، ساخت تجهیزات ذخیره‌سازی انرژی، هوشمندسازی شبکه‌ها و پایش مصرف فعالیت می‌کنند. با این وجود، طی سال‌های اخیر بحران کمبود انرژی – به‌ویژه در فصول پیک مصرف – نه تنها کاهش نیافته، بلکه در برخی موارد وخیم‌تر نیز شده است. طبق گزارش رسمی وزارت نیرو، در تابستان ۱۴۰۲ کشور با کمبود حدود ۱۸ هزار مگاوات برق مواجه بود؛ رقمی که در تابستان ۱۴۰۳ نیز با توجه به رشد تقاضا و ضعف زیرساخت تولید، افزایش یافته است. در زمستان نیز ماجرا بهتر نیست. طبق گزارش شرکت ملی گاز، کمبود گاز در زمستان ۱۴۰۲ به حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب در روز رسید که باعث کاهش یا توقف فعالیت بسیاری از صنایع بزرگ کشور از جمله فولاد و سیمان شد. نیروگاه‌های برق نیز به دلیل همین کمبود گاز، از تولید بازماندند و این اتفاق منجر به بروز خاموشی‌های مکرر در شبکه شد.

مسئله مهم این است که راه‌حل‌های متعددی برای مقابله با این ناترازی وجود دارد که از سوی شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان داخلی پیشنهاد و حتی اجرایی شده‌اند، اما با بی‌اعتمادی گسترده مسئولان دولتی و سیاست‌گذاران روبه‌رو هستند. بسیاری از مدیران فعلی وزارتخانه‌های مرتبط، همچنان با دید سنتی به حل مسائل نگاه می‌کنند و استفاده از فناوری‌های نو را نوعی «ریسک‌پذیری بی‌دلیل» یا حتی «لوکس‌گرایی فناورانه» تلقی می‌کنند. این نگاه سنتی باعث شده ظرفیت عظیم شرکت‌های دانش‌بنیان در عمل نادیده گرفته شود و پروژه‌های بزرگ همچنان به همان روش‌های مرسوم گذشته و از طریق پیمانکاران سنتی اجرا شوند. در حالی که در دنیا، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه، هوشمندسازی شبکه‌های برق، استفاده از میکروگریدها، تولید برق پراکنده، مدیریت هوشمند مصرف خانگی و صنعتی، و استفاده از ذخیره‌سازهای انرژی به یک ضرورت جدی تبدیل شده، در ایران حتی برای آزمایش این فناوری‌ها نیز بستر مناسبی فراهم نیست.

نمونه‌های بسیاری از ظرفیت‌های بلااستفاده داخلی وجود دارد. برای مثال، یکی از شرکت‌های فناور داخلی، سامانه‌ای طراحی کرده که می‌تواند در مجتمع‌های مسکونی و اداری، مصرف برق را تا ۱۸ درصد کاهش دهد. این سامانه هیچ‌گاه در طرح‌های بزرگ دولتی مانند پروژه‌های مسکن ملی به کار گرفته نشد. یا شرکتی دیگر که موفق به تولید توربین‌های بادی کوچک و خانگی شده، به دلیل موانع در دریافت مجوز و بی‌توجهی وزارت نیرو، نتوانسته محصولش را تجاری‌سازی کند. شرکت‌هایی که در حوزه ساخت باتری‌های ذخیره‌ساز فعالیت دارند نیز اغلب با مشکل تأمین سرمایه، فقدان تضمین خرید، و نبود برنامه راهبردی برای استفاده از تولیدشان مواجه‌اند.

این بی‌اعتمادی و بی‌توجهی به فناوری‌های داخلی، هزینه‌های سنگینی برای کشور به همراه دارد. علاوه بر تشدید بحران خاموشی و وابستگی بیشتر به سوخت‌های فسیلی، کشور را از مسیر جهانی نوآوری در حوزه انرژی عقب نگه می‌دارد. نکته نگران‌کننده دیگر، مهاجرت گسترده نیروهای متخصص این حوزه است. طبق بررسی‌های غیررسمی، بیش از ۲۰ درصد از نخبگان فعال در شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه انرژی، یا کشور را ترک کرده‌اند یا در حال برنامه‌ریزی برای آن هستند. این یعنی ما نه تنها از ظرفیت‌های داخلی برای حل بحران استفاده نکرده‌ایم، بلکه در حال از دست دادن آن‌ها نیز هستیم.

برای برون‌رفت از وضعیت موجود، کشور نیازمند یک بازنگری اساسی در سیاست‌های انرژی و نحوه تعامل با شرکت‌های دانش‌بنیان است. حمایت صرفاً لفظی از این شرکت‌ها کافی نیست. باید قوانین الزام‌آوری برای خرید محصولات داخلی در پروژه‌های زیرساختی تدوین شود، صندوق‌های ضمانت برای کاهش ریسک پروژه‌های فناورانه ایجاد شود و شرکت‌های دولتی مانند توانیر و شرکت‌های برق منطقه‌ای، به مراکز آزمایش و پایلوت فناوری‌های داخلی تبدیل شوند. علاوه بر آن، بازآموزی مدیران صنعتی برای آشنایی با فناوری‌های نوین و تغییر نگرش آن‌ها نسبت به نوآوری باید در دستور کار قرار گیرد.

در نهایت، بحران ناترازی انرژی در ایران، تنها بحران زیرساختی یا مهندسی نیست؛ بلکه بحرانی مدیریتی، ذهنیتی و نهادی است. تا زمانی که نهادهای تصمیم‌گیر، نوآوری را نه به‌عنوان یک ضرورت، بلکه به‌عنوان یک فانتزی تلقی می‌کنند، خاموشی‌های برق، افت فشار گاز، کاهش تولید صنعتی و اتلاف میلیاردها دلار سرمایه، همچنان تکرار خواهد شد.