علمی، پژوهشی و فناوری

کاهش تعداد شرکت های دانش بنیان

تحلیل و آسیب‌شناسی دقیق فضای نوآوری و فناوری کردستان: چالش‌ها، فرصت‌ها و مسیر آینده

به گزارش پایگاه خبری علم و فناوری : در سال‌های اخیر، اقتصاد دانش‌بنیان به‌عنوان موتور محرک توسعه اقتصادی و علمی در جهان شناخته شده است. در ایران نیز این نوع اقتصاد نه‌تنها راهکاری برای کاهش وابستگی به منابع نفتی محسوب می‌شود، بلکه مسیر اصلی تحقق اقتصاد مقاومتی و ارتقای توان تولیدی کشور نیز به شمار می‌رود. اقتصاد دانش‌بنیان به‌طور مستقیم بر سرمایه انسانی، نوآوری و تبدیل دانش به ثروت اتکا دارد و این ویژگی باعث شده است در بسیاری از کشورهای پیشرفته، به ستون فقرات اقتصادهای نوظهور بدل شود. در چنین اقتصادی، توانمندی علمی و فنی به مزیت رقابتی تبدیل می‌شود و ارزش‌افزوده از دل دانش تولید می‌شود، نه منابع طبیعی.

اهمیت اقتصاد دانش‌بنیان در ایران از آنجا بیشتر برجسته می‌شود که کشور با چالش‌های متعددی در حوزه اقتصاد کلان مواجه است. افزایش بهره‌وری، اشتغال‌زایی برای جوانان تحصیل‌کرده، کاهش وابستگی به واردات، و در نهایت رشد پایدار اقتصادی، همگی اهدافی هستند که در چارچوب اقتصاد دانش‌بنیان قابل تحقق‌اند. این اقتصاد بر پایه تحقیق و توسعه، فناوری‌های نوین، و تجاری‌سازی علم و دانش استوار است و مسیر توسعه‌ای متفاوت با رویکردهای سنتی اقتصادی ارائه می‌دهد.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال‌های گذشته، همواره بر لزوم حرکت کشور به سمت اقتصاد دانش‌بنیان تأکید کرده‌اند. ایشان این نوع اقتصاد را لازمه استقلال اقتصادی، اقتدار ملی، و راهی برای مقابله با تهدیدهای بیرونی دانسته‌اند. از منظر ایشان، توسعه علمی و فناوری نه‌تنها یک انتخاب بلکه یک الزام راهبردی برای بقا و پیشرفت کشور است. در سخنان مختلف، بر لزوم حمایت از نخبگان، شرکت‌های نوآور، پارک‌های علم و فناوری، و همچنین فراهم کردن زمینه مشارکت دانش در حوزه‌های گوناگون تأکید کرده‌اند. این نگاه در واقع مبنای شکل‌گیری بسیاری از برنامه‌های کلان کشور در زمینه فناوری و نوآوری شده و جهت‌گیری بخش‌های مختلف دولتی را تحت تأثیر قرار داده است.

در پاسخ به این تأکیدات و به‌منظور تحقق اهداف اقتصاد دانش‌بنیان، دولت گام‌های متعددی برداشته است. از جمله اقدامات مهم می‌توان به تصویب قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان اشاره کرد که بستر قانونی مناسبی برای شکل‌گیری، رشد و حمایت از این شرکت‌ها فراهم کرده است. همچنین ساختارهایی نظیر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، صندوق نوآوری و شکوفایی، پارک‌های علم و فناوری، و مراکز رشد در سراسر کشور تأسیس شده‌اند تا فضای مناسبی برای فعالیت شرکت‌های نوآور ایجاد شود.

در این چارچوب، شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند از تسهیلات مالی با بهره پایین، معافیت‌های مالیاتی، حمایت‌های حقوقی در زمینه ثبت اختراعات و مالکیت فکری، و دسترسی به بازارهای دولتی برخوردار شوند. همچنین، صندوق نوآوری و شکوفایی با ارائه تسهیلات مختلف از جمله سرمایه در گردش، وام تجهیز، کمک به صادرات و خدمات مشاوره‌ای تلاش کرده است تا زنجیره ارزش شرکت‌های فناور را تقویت کند. علاوه بر این، برگزاری نمایشگاه‌ها، جشنواره‌های علمی، شتابدهنده‌ها و ایجاد پل ارتباطی میان دانشگاه و صنعت، از جمله برنامه‌هایی بوده که در راستای تقویت زیست‌بوم نوآوری به اجرا درآمده‌اند.

در این میان، استان کردستان نیز با ظرفیت‌های علمی، دانشگاهی و منابع انسانی خود، می‌تواند یکی از قطب‌های مهم فعالیت دانش‌بنیان در غرب کشور باشد. وجود دانشگاه‌های معتبر در سنندج، پتانسیل نیروی جوان تحصیل‌کرده، نزدیکی به بازارهای منطقه‌ای، و حضور برخی صنایع بومی، شرایطی فراهم کرده تا بتوان پایه‌ریزی مناسبی برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در استان انجام داد. با این وجود، بررسی‌ها نشان می‌دهد که تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان ثبت‌شده در استان کردستان از ۶۴ شرکت در سال ۱۴۰۳ به ۵۴ شرکت در سال جاری کاهش یافته است؛ روندی که نیازمند تحلیل و آسیب‌شناسی دقیق است.

یکی از مهم‌ترین عوامل این کاهش، ضعف زیرساخت‌های توسعه‌ای در استان است. با وجود تأسیس پارک علم و فناوری کردستان و برخی مراکز رشد، هنوز پوشش جغرافیایی و تخصصی مناسبی در سطح استان شکل نگرفته است. بسیاری از شهرستان‌های استان فاقد مرکز رشد فعال هستند یا از نظر تجهیزاتی و منابع انسانی در سطح مطلوبی قرار ندارند. علاوه بر این، نبود حمایت مستمر از شرکت‌هایی که در مراحل اولیه فعالیت هستند، منجر به فرسایش ایده‌ها و خروج آن‌ها از چرخه تجاری‌سازی می‌شود. ضعف در ارائه خدمات مشاوره‌ای، بازارسازی، و دسترسی به زیرساخت‌هایی مانند آزمایشگاه‌های پیشرفته، شبکه‌های توزیع و حتی اینترنت پرسرعت نیز مزید بر علت شده‌اند.

در کنار زیرساخت‌ها، ضعف در فرآیندهای قانونی و اجرایی نیز قابل‌توجه است. بسیاری از کارآفرینان در استان با مشکلات بروکراسی، نبود هماهنگی میان نهادهای مختلف، و ناآشنایی با فرآیند دریافت تسهیلات و مجوزها مواجه‌اند. همین مسائل موجب شده است که بخشی از نخبگان و صاحبان ایده ترجیح دهند در استان‌های دیگر فعالیت کنند یا از اساس از تشکیل شرکت دانش‌بنیان منصرف شوند.

یکی دیگر از چالش‌های اساسی در استان کردستان، محدودیت‌های مالی و عدم دسترسی آسان به منابع سرمایه‌گذاری است. گرچه منابعی از سوی صندوق نوآوری به استان اختصاص داده شده، اما ضعف در شفافیت توزیع منابع، نبود صندوق‌های پژوهش و فناوری محلی، و عدم تمایل سرمایه‌گذاران خصوصی برای ورود به این حوزه، باعث شده تأمین مالی برای شرکت‌ها دشوار باشد. همچنین بازار مصرف در استان کوچک است و بسیاری از محصولات فناورانه امکان توسعه بازار محلی را ندارند. این مسأله در نبود سیاست‌های حمایتی برای خرید دولتی محصولات دانش‌بنیان، موجب کاهش انگیزه برای ادامه فعالیت شده است.

نکته مهم دیگر، نبود فرهنگ‌سازی مناسب در سطح عمومی و میان مدیران استانی است. در حالی که در برخی استان‌ها، مدیران کل، فرمانداران و نهادهای محلی به صورت فعالانه از شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت می‌کنند، در کردستان این حمایت‌ها گاه به سطح شعار باقی مانده‌اند. همچنین ارتباط میان دانشگاه و صنعت در سطح مطلوبی قرار ندارد و بسیاری از پایان‌نامه‌ها و تحقیقات دانشگاهی به سمت نیازهای واقعی صنعت هدایت نمی‌شوند. این disconnect یا گسست ارتباطی، یکی از موانع اصلی در رشد شرکت‌های دانش‌بنیان محسوب می‌شود.

در این شرایط، برای بازگشت به مسیر رشد و افزایش مجدد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در استان کردستان، مجموعه‌ای از راهکارها ضروری است. نخستین اقدام، توسعه زیرساخت‌های حمایتی از طریق ایجاد مراکز رشد در شهرستان‌ها، به‌روزرسانی تجهیزات موجود، و افزایش خدمات تخصصی از قبیل مشاوره مالی، بازاریابی، حقوقی و صادرات است. همچنین باید تلاش شود تا فرآیند دریافت تسهیلات ساده‌سازی شود و یک پنجره واحد برای ارائه خدمات به شرکت‌ها در سطح استان ایجاد گردد.

گام دوم، تقویت تعامل میان دانشگاه‌ها، صنایع و نهادهای اجرایی است. دانشگاه‌های کردستان باید نقش فعال‌تری در شناسایی نیازهای فناورانه استان ایفا کنند و با تعریف پروژه‌های مشترک، زمینه تبدیل پایان‌نامه‌ها و تحقیقات به محصولات فناورانه را فراهم سازند. از سوی دیگر، نهادهای دولتی و شهرداری‌ها باید با خرید تضمینی از شرکت‌های دانش‌بنیان، زمینه رونق بازار محلی را فراهم کنند.

سومین راهکار، توسعه فرهنگ کارآفرینی در سطح عمومی و ارتقاء آموزش‌های مهارتی در دانشگاه‌هاست. برگزاری رویدادهای استارتاپی، حمایت از ایده‌های نوآور، ایجاد فضاهای کار اشتراکی و تقویت آموزش مهارت‌های کسب‌وکار می‌تواند نقش مهمی در جذب جوانان به حوزه نوآوری ایفا کند. همچنین نیاز است رسانه‌های محلی در معرفی دستاوردهای شرکت‌های دانش‌بنیان و فرهنگ‌سازی نقش فعال‌تری داشته باشند.

در کنار این موارد، باید توجه بیشتری به جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی شود. ایجاد صندوق‌های جسورانه استانی، تسهیل در فرآیند مشارکت سرمایه‌گذاران با شرکت‌ها، و بهره‌گیری از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور در این حوزه، از جمله اقداماتی است که می‌تواند منابع مالی موردنیاز شرکت‌ها را تأمین کند. همچنین توسعه بازارهای صادراتی با همکاری رایزنان بازرگانی، اتاق‌های بازرگانی و سازمان توسعه تجارت، می‌تواند مسیر رشد شرکت‌ها را هموارتر سازد.

در نهایت، پایش مستمر عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان، شفافیت در ارائه حمایت‌ها، و افزایش هماهنگی میان نهادهای متولی، شرط موفقیت در این مسیر است. اگر کردستان بتواند با نگاهی یکپارچه، هم‌افزایی نهادی و برنامه‌ریزی دقیق وارد عمل شود، می‌تواند نه‌تنها تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان را افزایش دهد، بلکه کیفیت و اثرگذاری آن‌ها در رشد اقتصادی استان را نیز به‌طور محسوسی ارتقاء دهد. آینده اقتصادی کردستان به میزان سرمایه‌گذاری آن بر دانش، نوآوری و جوانان تحصیل‌کرده‌اش گره خورده است؛ و این آینده، قابل دستیابی است.

نویسنده: رامیار رستمی