دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی

وزیر علوم دولت چهاردهم چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟

به گزارش پایگاه خبری علم و فناوری :  روزهای آغازین دولت چهاردهم در راه است و کارنامه عملکرد 3 ساله وزارتخانه‌های این دولت آماری از میزان خدمت‌های ارائه شده و امور بر زمین مانده ارائه می‌دهد. پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور منتخب وظیفه دارد با مشورت کارشناسان خبره در راستای اجرای سیاست‌های کلی تلاش نماید و کاستی‌های پیشین را برطرف کند.

رئیس جمهور منتخب در ایام رقابت بارها اذعان کرده بود که در مسائل مختلف کارشناس نیست و در هر حوزه از کارشناس همان حوزه استفاده خواهد کرد. او در یکی از اظهاراتش هم تاکید کرد که به کارگیری افراد را براساس شایستگی کارشناسی انجام خواهد داد.

اقدامات دولت سیزدهم در وزارت علوم

محمد علی زلفی گل وزیر علوم دولت سیزدهم در جمع خبرنگاران از اقدامات صورت گرفته در وزارتخانه خود گزارشی ارائه داد و ضمن آن به بیان کارهای ناتمام پرداخت. وی در خصوص اقدامات صورت‌گرفته اظهار داشت: 

یکی از کار‌های انجام نشده در وزارت علوم اصل سی‌ام قانون اساسی است که تاکید می‌کند آموزش عالی تا سرحد خودکفایی. بحث مهارت محور کردن آموزش هست که ما گام‌هایی برداشتیم، ولی در برنامه توسعه هفتم آورده شده که باید دستورالعملی نوشته بشود و در هیئت وزیران مصوب و اجرایی بشود. بحث دیگر اختصاص بودجه ۱۵ درصد امور پژوهشی و ۵ درصد فرهنگی است که در برنامه توسعه هفتم مصوب شده و باید عملیاتی شود. موضوع دیگر یکپارچه کردن آموزش عالی و بحث صلاحیت و گواهینامه استادی است. بحث دیگر خوابگاه‌های متاهلی است؛ ما گام‌های خوبی برداشتیم، ولی در حد نیاز دانشگاه پیش نرفته است. بحث استادسرا‌ها برای اساتید جدید الاستخدام و منازل مسکونی برای یاوران علمی و اعضای هیئت علمی است که گام‌هایی برداشتیم و زمین تقریباً تخصیص داده شده، ولی این‌ها بایستی نهایی بشود. این روز‌ها متاسفانه توجه کمتری به علوم پایه می‌شود و داوطلبان کمتری علاقه دارند که در رشته‌های علوم پایه تحصیل بکنند برای این باید حتماً یک فکری بکنیم.

حال که دولت چهاردم در ابتدای راه خدمت قرار گرفته است نیکوست که به بیان معضلات پیش‌رو پرداخته و این مهم را گوش‌زد نمود که عمده تمرکز کارشناسان پزشکیان باید معطوف به مشکلات مذکور باشد تا با تدوین برنامه‌ای راهبردی و موثر در طول زمان مشکلات را برطرف ساخت.

پیش از ارائه پیشنهادات به بیان معضلاتی که هنوز پابرجاست می‌پردازیم:

دیربازده بودن طرح‌های دولتی 

بی‌توجه دولت‌ها به حوزه آموزش، چه آموزش عالی و چه آموزش و پرورش در همه دولت‌ها از ابتدای انقلاب تا امروز دیده‌ می‌شود. این بی‌توجهی دلایل مختلفی دارد مانند این که آموزش، حوزه‌ای زودبازده نیست. عبارتی منسوب به امیرکبیر است که اگر نیت یک ساله دارید، گندم بکارید. اگر نیت ده ساله دارید، درخت بکارید و اگر نیت صدساله دارید، انسان تربیت کنید.
به همین دلیل، کارهایی که در حوزه آموزش انجام می‌شود، ۲۰ تا ۵۰ سال بعد به نتیجه خواهد رسید. موضوع این است که دولت‌ها چهار ساله هستند و می‌خواهند نتیجه فعالیت‌هایشان پس از سه تا چهار سال دیده شود تا بتوانند در انتخابات بعدی هم پیروز شوند. به همین دلیل دولت‌ها به دنبال کارهای زودبازده هستند و در نتیجه به حوزه آموزش توجه چندانی نمی‌شود.

هزینه‌زا بودن سیستم آموزش عالی

از طرف دیگر، آموزش نه تنها دستاوردهای مالی ندارد بلکه عموما هزینه است. آموزش نوعی سرمایه‌گذاری بلندمدت است، به این معنا که باید سال‌ها در این حوزه هزینه شود تا در بلند مدت به نتیجه برسد. برای مثال یک کودک در هفت سالگی وارد محیط آموزشی می‌شود و حداقل باید ۱۲ سال درس بخواند تا بتواند دیپلم بگیرد، سپس وارد آموزش عالی می‌شود و چند سالی زمان می‌برد تا تحصیلات دانشگاهی را بگذراند. نهایتا این فرآیند حدود ۲۰ سال زمان می‌برد تا یک نیروی کارآمد متخصص به جامعه ارائه شود.
با توجه به آنچه گفته شد، یک دولت با عمری چهار ساله، نمی‌تواند همه مسائل آموزش عالی را حل کند. پس باید چند مسئله آموزش عالی که در این مدت کوتاه قابل حل هستند، شناسایی و اولویت بندی شوند.

عدم ماموریت‌گرایی در طرح‌ها

یکی از مسائل مهم حوزه آموزش عالی، مأموریت‌گرایی دانشگاه‌ها و آمایش سرزمینی است. به این معنا که برخی دانشگاه‌ها رشته‌هایی دارند که در آن منطقه هیچ توجیهی ندارد. مثلا قطب کشاورزی دانشگاه‌های ایران در تهران است؛ اما قطب کشاورزی سرزمینی ایران شهرهای شمالی کشور یا استان‌های لرستان و کهکیلویه است. 
این یک مشکل است که دانشجو اهل آذربایجان است و برای تحصیل در رشته معدن به شاهرود می‌رود. وقتی مدرک‌اش را می‌گیرد نه در شاهرود فرصت شغلی دارد و نه در آذربایجان.
راهکار این است که وزارت علوم بررسی کند؛ چه رشته‌ای در چه منطقه‌ای مورد نیاز است و بر این اساس تصمیم‌گیری کند. به عبارت دیگر، تاسیس دانشگاه و رشته باید بر اساس نیاز منطقه انجام شود.

عدم دسترسی به نظام آماری و اطلاعاتی

یکی از دلایل اجرایی نشدن طرح آمایش آموزش عالی این است که نظام آمار و اطلاعات دقیقی در حوزه آموزش عالی کشور مخصوصا در آمایش سرزمین وجود ندارد. به این معنا که ما نمی‌دانیم نیاز استان یزد در حوزه فرهنگی، اقتصادی و کشاورزی چیست تا بتوانیم مبتنی بر آن، ماموریت‌گرایی را مشخص کنیم.

نکته دیگر این است که تعداد آدم‌هایی که متعهد باشند به نظام آموزش عالی خیلی زیاد نیست. نمی‌خواهم بگویم هیچ کس نبوده؛ اما زیاد هم نبوده‌اند.

نکته سوم این است که هیچ کدام از وزرای علوم تاکنون نه تنها متخصص آموزش عالی نبوده‌اند، بلکه در حوزه علوم انسانی هم متخصص نبوده است. این یک مشکل جدی است. معمولا وزیر اقتصاد، در حوزه اقتصاد متخصص است یا وزیر بهداشت متخصص رشته پزشکی یا یکی از حوزه‌های پزشکی است، در حالی که هیچ وزیر علوم تا امروز مدیریت آموزش عالی نخوانده است.

وقتی وزیر، متخصص علوم پایه است، معاونین و مدیرکل های او هم در همین حوزه متخصص هستند و این سلسله مراتب تا پایین می‌آید. به همین دلیل، اگر متخصص آموزش عالی، وزیر شود، تخصص معاونین و مدیرکل‌ها در حوزه علوم انسانی خواهند بود.

وزرا، اعضای تیم خود را بر اساس شناخت انتخاب می‌کنند و شناخت از همکاری به دست می‌آید. طبیعی است که وقتی متخصص آموزش عالی یا علوم انسانی سرکار می‌آید، همکاران خودش را می‌آورد تا بتواند با هماهنگی بیشتری کارها را پیش ببرد.

عدم اجرای دقیق رتبه‌بندی دانشگاه‌ها

رتبه‌بندی دانشگاه‌ها یکی دیگر از وظایف مهم وزارت علوم است. متاسفانه نظام رتبه‌بندی دانشگاه‌ها جدی گرفته نشده است، در حالی که کشورهای پیشرو در حوزه آموزش عالی و علم نظام ارزیابی ارتقا و رتبه‌بندی مناسبی دارند و بر اساس آن، مکانیزم‌های مالی، تاسیس دانشگاه و رشته را تعیین می‌کنند.

وقتی دانشگاهی در چند سال اخیر رشد خوبی در حوزه‌های مختلف داشته است و رنکینگ بالایی به دست آورده، باید از تسهیلات بیشتری برخوردار شود. مثلا دانشگاه نوشیروانی بابل در رنکینگ‌ها رشد قابل توجهی داشته و امروز در بین ۱۰ دانشگاه برتر قرار گرفته است. اگر نظام رتبه‌بندی به درستی عمل کند باید مکانیزم‌های تشویقی برای این دانشگاه استفاده شود و بودجه و رشته‌های بیشتری به آن اختصاص داده شود.

مشکل از نظام ارزیابی است. ارزیابی معمولا به ارزیابی درونی و بیرونی تقسیم ‌شده یا بر اساس اسناد بالادستی انجام می‌شود. نتایج آخرین رتبه‌بندی که در سال ۹۹ انجام شد نشان می‌دهد که تنها ۴۰ دانشگاه اول کشور رتبه‌بندی شده‌اند و سایر دانشگاه‌ها به صورت ۴۰+ مشخص شده است.

حدود ۱۴۰ دانشگاه در ایران وجود دارد و اگر رتبه‌بندی کامل باشد باید جایگاه هر دانشگاه دقیق مشخص شود. وقتی نظام رتبه بندی غلط است، نمی‌تواند معیار قرار بگیرد نه برای سنجش و پذیرش و نه نظام مالی.

البته موانع دیگری هم وجود دارد مانند این که ذینفعان مختلفی در حوزه آموزش عالی، تاثیرگذار هستند. به همین دلیل نمی‌توان تنها به دولت خرده گرفت، چون نماینده‌های مجلس هم فشار می‌آورند و می‌خواهند در آمایش، تعداد دانشجو و تعداد رشته در استان خودشان تاثیرگذار باشند؛ اما برخی نهادها مانند شورای انقلاب فرهنگی می‎توانند مانع آنها شوند.

وزیر علوم باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟

وزیر علوم باید رویکرد علمی داشته باشد و مورد پذیرش جامعه علمی هم باشد. همچنین مهارت‌های مدیریتی داشته باشد، ایده‌پرداز باشد، گفتمان‌سازی و تصمیم‌سازی کند. حتی اگر در رشته‌های غیر از علوم انسانی تحصیل کرده است، حداقل در سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی سابقه کار و عملکرد خوب مدیریتی داشته باشد.

برنامه محور بودن، یکی دیگر از شاخص‌های وزیر علوم است. برنامه‌های کلان در حوزه آموزش عالی تصویب شده‌اند و مسائل حوزه آموزش عالی هم شناخته شده است، کسی باید وزیر علوم شود که بر این اساس اولویت‌بندی کرده و با برنامه پیش برود.

وزیر علوم باید مسائل حوزه وزارت علوم را بشناسد. برای مثال وزیری که چیزی از ارتباط صنعت و دانشگاه نداند، نمی‌تواند مشکل اشتغال را حل کند. وزیر علوم باید درگیر مسائل آموزشی دانشگاه‌ها باشد که در چند سال اخیر به دلیل کمبود بودجه و دانشجو دچار مشکلات زیادی شده‌اند.

زمانی این اتفاق افتاده بود که فضاهای کوچک‌تر از دبیرستان به دانشگاه پیام‌نور تبدیل شدند. فردی باید در جایگاه وزارت علوم قرار بگیرد که این مشکلات را بشناسد. مثلاً دانشگاه علمی کاربردی قرار بود نماد ارتباط صنعت و دانشگاه باشد؛ اما امروز فقط به دانشگاه صادرکننده مدرک تبدیل شده است.

علاوه بر مهارت‌هایی که گفته شد، برخی موارد برای همه حوزه‌ها اهمیت دارد مانند شایسته سالاری، روحیه تحولی و تحول‌خواه و جوان بودن. البته جوان بودن وزیر علوم کمی تناقض دارد، چون جامعه علمی انتظار ندارد که یک فرد استادیار وزیر علوم شود و اگر دانشیار یا استاد تمام باشد هم چندان جوان نخواهد بود. شفافیت ویژگی بسیار مهم دیگری است که باعث موفقیت کشور در همه ابعاد می‌شود.

بایدهای دولت پزشکیان در وزارت علوم

ایجاد فرصت‌آفرینی شغلی

فرصت آفرینی برای همه جوانان و نیروهای تحصیل‌کرده ایرانی به صورت برابر و صرفا بر اساس صلاحیت. در سال‌های اخیر بخشی از مهمترین سرمایه‌های ملی ایران به دلیل عدم فرصت تحصیل یا کار به کشورهای عمدتا صنعتی مهاجرت کرده اند. باید چنان عمل شود تا هم روند مهاجرت از کشور کند شود و هم شاهد مهاجرت معکوس تدریجی و داوطلبانه به داخل باشیم.

تدوین نقشه راه علمی

نقشه راه علمی (به عنوان یک برنامه ای راهبردی کلان) باید مورد بازنگری قرار گیرد. بخش‌های مختلفی در نقشه ذکر شده که بیشتر آن را شبیه "فهرست آرزوها" می‌کند. در حالی که "نقشه راه" باید شامل "اهداف سنجش‌شده و مطالعه‌شده" باشد. برای توسعه علم و فناوری نیازمند تجدید نظر در برنامه راهبردی و تدیبل نقشه راه علمی کشور به نقشه ای با اهداف شفاف و واقع‌بینانه هستیم. از نظر پرداختن به علوم پایه و کاربردی باید تکلیف اهداف راهبردی توسعه ایران کامل مطالعه شود و واقعا "هدف‌های راهبردی" و نه "آرزوها" در پژوهش‌های کشور با محوریت حل مسایل کشور دنبال شود. مسائل کشور از نظر توسعه علمی بر اساس برنامه هفتم توسعه باید به صورت واقع‌بینانه و با توجه به امکانات کشور مورد توجه و بازنگری قرار گیرد.

تقویت معاونت علمی ریاست جمهوری

تقویت معاونت علمی ریاست جمهوری بر پایه توسعه "فناوری" و هم‌چنین "حمایت از نخبگان از طریق بنیاد نخبگان"در معاونت علمی و توسعه گسترده شرکت‌های دانش بنیان باید دنبال شود.

ایجاد اشتغال در مشاغل برخط

بخش مهمی از اشتغال در دنیای امروز به اشتغال در مشاغل برخط بر می‌گردد. زمینه توسعه اشتغال از راه دور باید در دولت چهاردهم فراهم شود. استفاده گسترده از کار از راه دور در دوران کرونا تحول سازمانی بزرگی را ایجاد کرد. با این حال، اجرای کار از راه دور الزامی فوری برای دوران همه‌گیری بود و فن‌آوری‌ها و سامانه‌های جدید باید بدون آزمایش یا آموزش قبلی پیاده‌سازی می‌شدند. نگرانی اصلی این نوع اشتغال‌زایی، کم شدن تعاملات اجتماعی، کیفیت دسترسی و سرعت اینترنت و افزایش حجم کار است. ۲۵ درصد از آمریکایی‌های دورکار در برابر دستورات کارفرما برای بازگشت به کار در دفتر مقاومت نشان دادند.

رتبه‌بندی دانشگاه و پژوهشگاه‌ها

انتظار می‌رود که شاخص "نوآوری" در توسعه علم و فناوری، در پرورش دانشجو، در رده‌بندی دانشگاه‌های و پژوهشگاه‌ها در داخل و معرفی آنها در سطح بین‌المللی به عنوان یک شاخص جدی تلقی شود. هنوز کشور ما در رتبه‌بندی‌های مربوط به نوآوری در جهان هنوز حضور ندارد.

افزایش بودجه پژوهشی

بودجه‌های پژوهشی بسیار محدود و عملا در بسیاری موارد حذف‌شده و پژوهشگران با مشکلات مختلفی مواجهند. سرمایه‌گذاری در برخی موارد نوآورانه که موردنیاز راهبردی کشور در زمینه انرژی‌های نو، مرتبط با گازهای گلخانه‌ای و گرم شدن زمین و حذف هوای آلوده شهرها هستند.

بکارگیری نیروی متخصص در بدنه وزارتخانه

بدنه مدیریتی و بروکراتیک پژوهش و فناوری ایران باید با نیروهای جوان‌تر و متخصصان مستعد و مسلط به مدیریت با نیروهای جوان و توانمند با اولویت متخصصان در سنین ۳۵ تا ۴۵ سال باید نوسازی شود. معیار مهم در این زمینه به باور نگارنده، تلاش برای بین‌المللی کردن آموزش عالی و پژوهش در ایران و پرورش افراد در داخل کشور در تراز بین‌المللی است. این فرایند به توسعه ایران کمک بسیار خواهد نمود.

نوسازی تجهیزات علمی و پژوهشی

بسیاری از تجهیزات علمی و پژوهشی جدید سه دهه است که نوسازی و به‌روزرسانی نشده‌اند، نیازمند صرف هزینه‌های فراوان هستیم. مشارکت‌های بین‌المللی می‌تواند کمک خوبی به سرمایه‌گذاری در جهت نوسازی زیرساخت علمی و پژوهشی و هم‌چنین تجهیزات آزمایشگاهی و رصدی کشور کند.

بهره‌مندی از ایده‌ها و نظریات جنبش‌ها و تشکل‌های دلسوز دانشجویی نیز از جمله مواردی است که دولت می‌بایست مورد اعتنا قرار داده و در صدر فعالیت‌هایش بگنجاند.

گزارش از عرفان عباسی