آب در ایران بنا به ذات اقلیمی آن یک مسئله اصلی است

طاهری: امروزه همه مردم در تکثر فضای رسانه ای می توانند به سهولت و البته با سرعت از عمق و حدود وقایع زیست محیطی آگاه شوند و آن را درک کنند و آب از هزاره های قبل نیز جزو چالش های اصلی فلات ایران بوده و خواهد بود. 

سازگاری با کم آبی از هزاره های قبل در فلات مرکزی ایران که منجر به خلق شاهکار مهندسی به نام قنات گردید تا مدیریت انطباقی برای تعامل انسان-آب-کارست در کوهستانهای میراث جهانی هورامان/ اورامانات در غرب ایران، همه حاکی از این واقعیت است که آب در ایران بنا به ذات اقلیمی آن یک مسئله اصلی است. مسئله اصلی آب فقط به کمیت محدود نمی شود بلکه کیفیت آب نیز در دایره هیدروسفر قرار می گیرد و البته رهاورد آنتروپوسفر و سیاستگذاری هایی است که در این حوزه شده است. 

آیا مدیریت منابع آب توانسته است به حل چالش بپردازد؟

طاهری: البته نمی توان گفت مدیریت ما ناتوان بوده است، همین الان ما بیش از چند هزار سال است در سرزمین خشک و نیمه خشک ایران تاب آوری داشته ایم. مدیریت ما بسته به زمان و مکان متفاوت بوده است، گاهی تصمیمات اقتضایی بر مبنای واقعیات سرزمین ایران گام برداشته است و زمانی فکر برتر فقط حول و حوش تامین آب بوده است. 

ما هنوز نتوانسته ایم از نظر ذهنی گروداران، ذی نفعان و حتی کودکانمان را متقاعد سازیم که زیرزمین دریا نیست و باید برای آب پایانی تمام شدنی را متصور شد، انتظار برای حل مشکلات دستوری آب را کارساز نمی داند.

فرونشست حاصل استخراج بی رویه سیالات و آب های زیر زمینی است 

طاهری: در همه جای کشور سخن از بحران آب است، به جای پرداختن به مدلهای ذهنی و عملیاتی برای مدیریت انطباقی آب، بحث معلولی فرونشست زمین به حدی جدی مطرح می شود که گویا فراموش شده است که ماشه‌چکان فرونشست استخراج بی رویه سیالات و به ویژه آبهای زیرزمینی است. این یعنی ما هنوز هم در گیرودار تبیین مسئله فرونشست از یک پدیده معلولی به یک مدل فیزیکی و نه ذهنی از علت هستیم. تا زمانی که ما نتوانیم به بهره برداران بگوییم پایداری سرزمینی ارتباط تنگاتنگ و حیاتی با آینده خود آنان و فرزندانشان دارد و مدلهای متناسب با ذهنیت آنان را تصویر و احیا نکنیم نمی توانیم به مدیریت مصرف بپردازیم ولو برای هر چاهی که حفر می شود چندین کنتور آب و یک نگهبان و یک بازرس و یک ماهواره رصد برخط بگذاریم! این البته به معنای نفی رصد و پایش مصرف و بهره برداری نیست بلکه به این معنا است که نمی توان بدون اصلاح ذهنیت ذی‌نفعان آنان را متقاعد ساخت که از سود آنی خود برای چشم انداز محتمل آینده چشم پوشی کنند. 

ما ناخودآگاه به مصرف بیش از حد منابع طبیعی بدون در نظر گرفتن آینده اثرات آن عادت کرده ایم و تنگناها را تنگ تر و پیچیده تر ساخته ایم و گاهی نیز تعمداً جای علت و معلولی را عوض کرده ایم. 

حوالی سال 1380 کمی زودتر یا دیرتر بود که در ایران انقلاب خاموشی آب زیرزمینی به وقوع پیوست، رخدادی بی صدا که با شتاب عجیبی مجوز چاههای عمیق و نیمه عمیق داده می شد و کشاورزی به عنوان محور اشتغال و عامل امنیت غذایی مطرح بود. رشد فزاینده تعداد چاهای آب به کسی اجازه فکر کردن درباره عواقب آن را نمی داد. این کارشناس خبره افزود حتی خود من در سال اول خدمتم در همان سال 80، هر روز محل یک چاه آب عمیق یا نیمه عمیق را جانمایی می کردم. من از نتیجه آبدهی کار خود شادمان بودم و کشاورز نیز شاکر از آنچه خداوند با هبه دولت به او عطا کرده است خشنود بود.

آب در ایران بنا به ذات اقلیمی آن یک مسئله اصلی است

طاهری: امروزه همه مردم در تکثر فضای رسانه ای می توانند به سهولت و البته با سرعت از عمق و حدود وقایع زیست محیطی آگاه شوند و آن را درک کنند و آب از هزاره های قبل نیز جزو چالش های اصلی فلات ایران بوده و خواهد بود. 

سازگاری با کم آبی از هزاره های قبل در فلات مرکزی ایران که منجر به خلق شاهکار مهندسی به نام قنات گردید تا مدیریت انطباقی برای تعامل انسان-آب-کارست در کوهستانهای میراث جهانی هورامان/ اورامانات در غرب ایران، همه حاکی از این واقعیت است که آب در ایران بنا به ذات اقلیمی آن یک مسئله اصلی است. مسئله اصلی آب فقط به کمیت محدود نمی شود بلکه کیفیت آب نیز در دایره هیدروسفر قرار می گیرد و البته رهاورد آنتروپوسفر و سیاستگذاری هایی است که در این حوزه شده است. 

آیا مدیریت منابع آب توانسته است به حل چالش بپردازد؟

طاهری: البته نمی توان گفت مدیریت ما ناتوان بوده است، همین الان ما بیش از چند هزار سال است در سرزمین خشک و نیمه خشک ایران تاب آوری داشته ایم. مدیریت ما بسته به زمان و مکان متفاوت بوده است، گاهی تصمیمات اقتضایی بر مبنای واقعیات سرزمین ایران گام برداشته است و زمانی فکر برتر فقط حول و حوش تامین آب بوده است. 

ما هنوز نتوانسته ایم از نظر ذهنی گروداران، ذی نفعان و حتی کودکانمان را متقاعد سازیم که زیرزمین دریا نیست و باید برای آب پایانی تمام شدنی را متصور شد، انتظار برای حل مشکلات دستوری آب را کارساز نمی داند.

فرونشست حاصل استخراج بی رویه سیالات و آب های زیر زمینی است 

طاهری: در همه جای کشور سخن از بحران آب است، به جای پرداختن به مدلهای ذهنی و عملیاتی برای مدیریت انطباقی آب، بحث معلولی فرونشست زمین به حدی جدی مطرح می شود که گویا فراموش شده است که ماشه‌چکان فرونشست استخراج بی رویه سیالات و به ویژه آبهای زیرزمینی است. این یعنی ما هنوز هم در گیرودار تبیین مسئله فرونشست از یک پدیده معلولی به یک مدل فیزیکی و نه ذهنی از علت هستیم. تا زمانی که ما نتوانیم به بهره برداران بگوییم پایداری سرزمینی ارتباط تنگاتنگ و حیاتی با آینده خود آنان و فرزندانشان دارد و مدلهای متناسب با ذهنیت آنان را تصویر و احیا نکنیم نمی توانیم به مدیریت مصرف بپردازیم ولو برای هر چاهی که حفر می شود چندین کنتور آب و یک نگهبان و یک بازرس و یک ماهواره رصد برخط بگذاریم! این البته به معنای نفی رصد و پایش مصرف و بهره برداری نیست بلکه به این معنا است که نمی توان بدون اصلاح ذهنیت ذی‌نفعان آنان را متقاعد ساخت که از سود آنی خود برای چشم انداز محتمل آینده چشم پوشی کنند. 

ما ناخودآگاه به مصرف بیش از حد منابع طبیعی بدون در نظر گرفتن آینده اثرات آن عادت کرده ایم و تنگناها را تنگ تر و پیچیده تر ساخته ایم و گاهی نیز تعمداً جای علت و معلولی را عوض کرده ایم. 

حوالی سال 1380 کمی زودتر یا دیرتر بود که در ایران انقلاب خاموشی آب زیرزمینی به وقوع پیوست، رخدادی بی صدا که با شتاب عجیبی مجوز چاههای عمیق و نیمه عمیق داده می شد و کشاورزی به عنوان محور اشتغال و عامل امنیت غذایی مطرح بود. رشد فزاینده تعداد چاهای آب به کسی اجازه فکر کردن درباره عواقب آن را نمی داد. این کارشناس خبره افزود حتی خود من در سال اول خدمتم در همان سال 80، هر روز محل یک چاه آب عمیق یا نیمه عمیق را جانمایی می کردم. من از نتیجه آبدهی کار خود شادمان بودم و کشاورز نیز شاکر از آنچه خداوند با هبه دولت به او عطا کرده است خشنود بود.

تعالیم و ذهنیت ما بر باورهای یونانی استوار است 

طاهری: داستان از همین جا شروع می شود که ذهنیت ما از آب هنوز بر مدار تعالیم اسطوره های یونانی استوار است، در کتابهای درسی ما - حداقل در نسل ما- به جای پرداختن به چرخه هیدرولوژی و نظریات ابوریحان بیرونی و فلسفه قنات و ماهیت انفال بودن آب، بر این باور یونانی استوار بود که زیرزمین دریا است و آب دریا از طریق مجاری سنگها و فضاهای خالی به درون خاک و زمین می رسد و با چاه می توان آب این دریای شیرین شده را بالا کشید. هنوز هم بسیاری از کشاورزان ما با تأکید می‌گویند زیرزمین دریا است و یا با کمی اغماض بیان می کنند باید به دنبال رگه های آب بود که از کوهستان به درون زمین رفته و دفن شده اند. این موارد، مدلهای ذهنی است که سالها است در ذهن عامه ذی نفعان نقش بسته است و ما برای تغییر این مدل هنوز نتوانسته ایم بر مبنای واقعیات سرزمینی ایران گام برداریم.

برگزاری کنگره های بین المللی می تواند در تلاقی دانشگاه ها و صنعت با ذی نغعان صورت گیرد

طاهری: در اپیدمی کرونا نشستهای تخصصی و گفتگوهای چهره به چهره به شکل مجازی درآمد و گفتمان غالبی که می توانست کارامد باشد عملاً به محاق رفت.

این گونه کنفرانسها در پساکرونا عاملی برای ذوب یخ جمود علمی است و در چنین گردهمایی هایی است که ریل گذاری برای آینده می تواند در تلاقی دانشگاهها و صنعت با ذی نغعان صورت گیرد. 

 گردهم آمدن محققان و متخصصان فرصت کم نظیری برای سیاستمداران و تصمیم گیران است که عصاره ذهنی، دانش و بینش دانشمندان مختلف را بدون زحمت و البته بی منت دریافت کرده و در یک ایده عملیاتی به عنوان یک الگو و پارادایم توسعه گرا به کار ببندند، که البته رسالت دانشگاهها و صاحبان فکر نیز همین است. چنین روندهایی بدون اغراق گویی یا کم بینی و البته صادقانه و مبتنی بر داده های درست است که می تواند متضمن هم افزایی جامعه برای بهینه سازی تصمیمات بالادستی گردد. 

فاصله کارشناسان و بازیگران پنهان از روند مشارکت در تصمیم گیری ها

طاهری: در سالهای اخیر کارشناسان و بازیگران پنهان مدیریت یکپارچه منابع آب از روند مشارکت در تصمیم گیری به دلایل مختلف فاصله گرفته اند یا واقع بینانه تر بگوییم دور نگه داشته شده اند، روند حذف کارشناسان خبره از گردونه تصمیم گیری ها را مخاطره ای بسیار جدی تر از زلزله و فرونشست است و مدیریت توامان منابع انسانی و منابع حیاتی را همبستی غیرقابل انکار برای آینده سازی و تعادل سرزمینی می توان نام برد. 

مباحث بسیار خوبی که در کنفرانس دانشگاه محقق اردبیلی ارایه گردید می توان به شکنندگی منابع کارست و سازندهای سخت که هم از منظر ارزش منابع طبیعی و حیاتی و هم از دیدگاه گردشگری زمین محور و میراث جهانی حایز اهمیت هستند اشاره کرد که در یک دهه اخیر روند فعالیتها و تحقیقات کارست در قالب یک مرکز ملی یا منطقه ای و استانی بسیار کمرنگ شده است. 

نقش کارست در ثروت آفرینی و تامین منابع حیاتی 

طاهری: مساحت ۱۲ درصدی سازندهای کارستی و نقش کارست در ثروت آفرینی و تامین منابع حیاتی، منابع کارست را فراتر از یک واحد زمین شناسی کرده است و آن را جزو ذخایر در معرض خطر، اضمحلال میراث فرهنگی و انقراض تنوع زیستی برشمرد که باید با مشارکتی همه جانبه احیا گردد. 

اگر منابع آب کارست قرار است احیا شود لازم است با فعالیت دوباره ظرفیت نهادی کارست، مدلهای ذهنی مرتبط با حفاظت و بهره برداری پایدار این منابع برای ساکنان محلی و ذی نفعان به خوبی تبیین گردد و قوانین موضوعی و مرتبط با این منابع به ویژه در قوانین جاری کشور با ضمانت اجرای مناسب الحاق گردد که البته این به همگرایی قانونگزاران و محققان بخش آب بیشتر مرتبط می شود. 

تعریف جایگاه و حدود و ثغور مرزهای کارست در قوانین چشم انداز روشنی برای احیای تنوع زیستی، حفظ جنگلهای بلوط، صیانت از میراث فرهنگی در سرزمینهای کارستی و تاب آوری چشمه ها است و امیدواریم که دولت دکتر پزشکیان بتواند با جراحی به موقع ساختار آب و کارست و پیوند دفاتر موضوعی احیای اکوسیستمی و به ویژه بخش کارست و سازند سخت به پیکره تنومند وزارت نیرو راه را برای تبیین مدلهای ذهنی و تعالی هیدرواجتماعی هموارتر سازد. 

بی نام و نشانی کارست و جای خالی آن در تدوین نقشه راه آب، نبود قوانین بازدارنده برای میراث خواری کارست یا تخریب مراتع و اراضی در معرض خطر اعم از فرسایش یا آلودگی و پاکتراشی جنگل را زنگ خطرهایی است که می توانند تامین آب پایدار حداقل ده درصد از جمعیت کشور را با مخاطره جدی همراه سازد. 

چنین رویدادهایی می تواند با استمرار در ارائه نویافته ها، پایداری سرزمینی را در بستر جامع و یکپارچه آن همراه با احیای مدلهای ذهنی به جامعه هدف هدیه دهد. رهاوردی که آینده سرزمینی بخش وسیعی از بروبوم ایران را در گرو دارد.  

خبرنگار: مریم محرمی

انتهای پیام/