علمی، پژوهشی و فناوری

آشنایی با زیست بوم علم و فناوری ایران

فدراسیون سرآمدان علمی کشور؛ از شناسایی نخبگان تا مرجعیت علمی

به گزارش پایگاه خبری علم و فناوری : فدراسیون سرآمدان علمی کشور به‌عنوان یکی از بازوهای اصلی سیاست‌گذاری علمی در ایران آغاز به کار کرد. این فدراسیون با مأموریت شناسایی پژوهشگران برجسته، حمایت از آنان و ایجاد رقابت علمی سالم، در تلاش است مسیر ارتقای جایگاه علمی ایران و حرکت به سوی مرجعیت منطقه‌ای و جهانی را هموار کند.

شکل‌گیری و تاریخچه

ایده تأسیس فدراسیون سرآمدان علمی کشور در میانه دهه ۱۳۹۰ و با دغدغه ایجاد یک سازوکار مشخص برای شناسایی و پشتیبانی از محققان نخبه شکل گرفت. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در سال ۱۳۹۴ این ساختار را پایه‌گذاری کرد تا با طراحی آیین‌نامه‌ها و معیارهای علمی روشن، زمینه معرفی و حمایت هدفمند از چهره‌های شاخص علمی کشور فراهم شود.

فدراسیون در همان ابتدا با هدفی کلان یعنی ارتقای «کیفیت» علم و افزایش «اثرگذاری» پژوهش‌ها کار خود را آغاز کرد. برخلاف بسیاری از حمایت‌های پراکنده و کوتاه‌مدت، این نهاد تلاش داشت با رویکردی پایدار، پژوهشگران را به سمت فعالیت‌های مرجع و بین‌المللی سوق دهد.

فرایند انتخاب پژوهشگران سرآمد

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فدراسیون، شیوه انتخاب است. پژوهشگران برای حضور در این طرح نیازی به ثبت‌نام یا ارائه درخواست ندارند؛ بلکه اطلاعات علمی آنان از پایگاه‌های معتبر بین‌المللی استخراج می‌شود. سپس با استفاده از شاخص‌های کیفی مانند سطح مجلات علمی، تعداد و کیفیت استنادات، و دستاوردهای پژوهشی، اعتبار علمی آنان محاسبه و رتبه‌بندی می‌شود.

در سال‌های اولیه، پژوهشگران در گروه‌های مختلف دسته‌بندی و بر اساس امتیاز علمی تفکیک می‌شدند. در سال ۱۳۹۸ حدود ۷۵ نفر به‌عنوان سرآمد علمی شناسایی شدند و از حمایت‌های ویژه بهره‌مند گردیدند. اما در دوره‌های اخیر تغییراتی در روش اجرا ایجاد شده و به جای رتبه‌بندی سخت‌گیرانه، تأکید بیشتری بر کیفیت فعالیت‌ها و فرصت‌های برابر برای پژوهشگران صورت گرفته است.

حمایت‌ها و تسهیلات

فدراسیون سرآمدان علمی کشور برای ایجاد انگیزه و تقویت فعالیت‌های علمی، مجموعه‌ای از حمایت‌ها را ارائه می‌دهد که تنها محدود به تشویق نیست. مهم‌ترین این حمایت‌ها شامل موارد زیر است:

• اعطای پژوهانه نقدی برای انتشار مقالات در مجلات طراز اول جهان

• پشتیبانی از برگزاری رویدادهای علمی و کارگاه‌های تخصصی در داخل کشور

• اعزام پژوهشگران به دوره‌های مطالعاتی و فرصت‌های تحقیقاتی در خارج از کشور

• فراهم کردن امکان حضور در کنگره‌ها و کنفرانس‌های معتبر بین‌المللی

• ارائه تسهیلات آزمایشگاهی و گرنت‌های پژوهشی برای پروژه‌های نوآورانه

این حمایت‌ها در دوره‌های مختلف، متغیر بوده است. به‌عنوان نمونه، در سال‌های ابتدایی مبالغ پژوهانه بین ۲۰ تا ۵۰ میلیون تومان برای پژوهشگران برتر در نظر گرفته شد که برای بسیاری از آنان امکان توسعه تحقیقات و جذب پژوهشگران جوان را فراهم کرد.

دستاوردها و اثرگذاری‌ها

در سال‌های اخیر صدها پژوهشگر در قالب این طرح معرفی شده‌اند و دانشگاه‌ها و مراکز علمی متعددی نیز عنوان «مرکز سرآمد علمی» را دریافت کرده‌اند. دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه تربیت‌مدرس و پژوهشگاه دانش‌های بنیادی از جمله مراکزی هستند که به دلیل حضور پررنگ در جامعه علمی، در این فهرست جای گرفته‌اند.

این اقدامات علاوه بر ارتقای جایگاه فردی محققان، به تقویت اعتبار علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات نیز کمک کرده و موجب شکل‌گیری شبکه‌ای از پژوهشگران برجسته در سراسر کشور شده است.

نقدها و چالش‌ها

با وجود موفقیت‌های فدراسیون، برخی نقدها نیز مطرح است. کارشناسان معتقدند تمرکز بیش از اندازه بر شاخص‌های کمی مانند تعداد مقالات یا میزان ارجاعات، نمی‌تواند به‌تنهایی بیانگر کیفیت واقعی پژوهش باشد. از سوی دیگر، زیرساخت‌های پژوهشی، فرهنگ تحقیق و حمایت از نسل جوان پژوهشگران همچنان نیازمند توجه ویژه است.

برخی نیز بر این باورند که باید ابعاد دیگری همچون نوآوری‌های کاربردی، حل مسائل بومی کشور، و تأثیر اجتماعی تحقیقات نیز در ارزیابی‌ها لحاظ شود تا نگاه جامع‌تری به مقوله سرآمدی علمی شکل گیرد. 

فدراسیون سرآمدان علمی کشور در کمتر از یک دهه فعالیت خود توانسته به یکی از نمادهای سیاست‌گذاری علمی ایران تبدیل شود. شناسایی پژوهشگران برجسته، اعطای حمایت‌های متنوع و ایجاد رقابت علمی سالم، از جمله دستاوردهای مهم این نهاد است.

با این حال، مسیر پیش‌رو نیازمند اصلاحات اساسی و توجه به جنبه‌های متنوع‌تر علم است. اگر فدراسیون بتواند علاوه بر تمرکز بر انتشارات علمی، به زیرساخت‌های پژوهشی و اثرگذاری اجتماعی علم نیز توجه کند، بدون تردید به ستون محکم‌تری برای آینده علمی ایران و تحقق مرجعیت علمی در منطقه و جهان بدل خواهد شد.