واحدهای فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان

یادداشت علمی؛

ارزیابی طرح مسکن مهر و بهره گیری از تجربیات کمی وکیفی آن جهت اجرای قانون جهش تولید مسکن

به گزارش علم و فناوری از شیراز، مسکن و داشتن سرپناه که پرهزینه‌ترین و مهم‌ترین دارایی خانوارها و مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده کیفیت زندگی آنهاست ، از بدیهی‌ترین نیازها و ابتدایی‌ترین حقوق هر انسانی به شمار می‌رود که باید به بهترین نحو ممکن فراهم شده است. اهمیت این مسئله تا جایی است که داشتن سرپناه متناسب با نیاز آدمی پس از غذا و تغذیه، اصلی‌ترین نیاز انسانی محسوب می‌شود . امروزه خانه دیگر فقط یک سرپناه برای حفاظت آدمی از شرایط بیرونی نیست؛ بلکه مأمن آرامش و سلامت روحی و روانی است که راحتی و آرامش انسان در آن تأمین می‌شود ‏؛علاوه بر این در حوزه توسعه‌ای نیز، مسکن یکی از بنیان‌های اساسی توسعه در یک کشور قلمداد می‌شود که نقش چشمگیری در افول یا رونق اقتصادی آن کشور دارد ‏.

پس از انقلاب صنعتی و رشد بی‌سابقه فرایند شهرنشینی، وقوع تغییرات چشمگیر در نحوه اسکان بشر و غلبه تمام‌عیار برنامه‌ریزی نامتناسب بر مدیریت شهری، شهرها روح پیشین خود را از دست دادند. امروزه با وجود تفاوت و تمایز در کالبد، حس تعلق به مکان در شهرها روزبه‌روز در حال رنگ‌باختن است و حس غریبگی در فضاهای شهری و نبود اعتماد و هویت جمعی مشترک در میان شهروندان موج می‌زند؛ اما طی چند دهه اخیر، اهمیت محیط مجتمع‌های زیستی به‌مثابه سکونتگاه اصلی مردم دوچندان شده و مبدل‌کردن شهرها به مکان‌هایی بهتر و مناسب‌تر برای زندگی، به یکی از دغدغه‌های اصلی مدیران شهری تبدیل شده است .

در کشور ایران نیز مسئله تأمین مسکن برای قشرهای گوناگون جامعه اهمیت زیادی داشته است؛ به گونه‌ای که در اصل 31 قانون اساسی، مسکن متناسب با نیاز افراد، حق هر فرد و خانواده عنوان شده که دولت موظف است با رعایت اولویت‌بندی‌های اجتماعی به اجرای آن اهتمام ورزد . در همین زمینه، اجرای طرح مسکن مهر در سال 1386 با هدف تأمین مسکن برای قشر کم‌درآمد یا ارائه زمین‌های مسکونی با کمک سازمان مسکن و شهرسازی در قالب قرارداد 99ساله آغاز شد .

پروژه مسکن مهر که الهام‌گرفته از اصول 33 و 34 قانون اساسی است، بزرگ‌ترین طرح ملی مسکن و محوری‌ترین سیاست دولت در ایران محسوب می‌شود ؛ اما بی‌اعتنایی به کیفیت‌های محیطی و اجتماعی در این مسکن‌ها و نادیده‌انگاشتن نیازهای سکونتی ساکنان، سیاست و ماهیت طرح را با بحران‌های زیادی مواجه کرده است . اعتقاد بر این است که این سیاست تأکید بسیاری بر جنبه‌های کمّی مسکن دارد و بیش از آنکه جنبه‌های اجتماعی را مدنظر قرار داده باشد، به جنبه‌های اقتصادی آن توجه داشته است؛ این در حالی است که مسکن و سرپناه علاوه بر بعد مادی، باید پاسخگوی نیازهای معنوی ساکنان خود نیز باشد. مسکن مناسب زمانی رضایت افراد را به همراه دارد که هر دوی این شرایط را به‌خوبی با یکدیگر تلفیق کند ؛ بنابراین براساس آنچه مطرح شد، مسکن فقط یک سقف بالای سر نیست و توجه به دیگر جنبه‌های مسکن نیز در رفع نیازهای ضروری ساکنان و تضمین رضایتمندی آنان، امری انکارناپذیر و ضروری است که توسعه‌دهندگان باید توجه بیشتری به آن داشته باشند .

بررسی وضعیت مسکن‌های مهر اجراشده در سراسر کشور نشان می‌دهد میزان رضایت ساکنان از وضعیت موجود ازلحاظ تسهیلات و خدمات ارائه‌شده، دسترسی و حمل‌ونقل، مدیریت و نگهداری، پایداری سازه و بنا و به‌طور کلی ویژگی‌های کالبدی، امنیت، میزان روشنایی محوطه، دید و منظر و... در سطح مطلوبی نیست.

مشکلات عمده مسکن‌های مهر اجراشده، به‌طور کلی به کیفیت آنها مربوط است؛ به‌طوری که نه استانداردهای لازم درزمینه ساختمان‌سازی و نه زیرساخت‌های لازم درزمینه شهرسازی رعایت شده است. مسکن مهردراکثر نقاط کشور ازنظر موقعیت مکانی فاصله زیاد از مرکز شهر دارد و محیط آن از خدمات و تسهیلات لازم برای زندگی روزمره بی‌بهره است؛ همچنین به‌لحاظ کیفیت ساخت‌وساز نتوانسته است رضایت ساکنان را جلب کند که همین امر موجب افت کیفیت زندگی و رضایتمندی سکونتی ساکنان شده است؛ بنابراین هدف ما از ارائه این مطالب، ارزیابی و سنجش میزان رضایتمندی ساکنان  براساس مؤلفه‌های مسکن پایدار و ارائه راهکارهای موجود برای بهبود میزان رضایت آنها و افزایش تعلق ساکنان به این مجتمع‌های زیستی است. 

در همین زمینه و همچنین اصلاح این موارد در ساخت پروژه های جدید مسکن حمایتی که از سمت دولت شکل میگیرد،  اهداف زیر را باید دنبال کنیم:

۱_   سطح رضایتمندی ساکنان از طرح مسکن مهر با توجه به شاخص‌های مؤثر بر مسکن پایدار (اقتصادی، اجتماعی‌فرهنگی، کالبدی و زیست‌محیطی)؛

2- دستیابی به راهکارها و دستورکارهای بهینه برای ارتقای سطح عملکردی مسکن مهر و توسعه بهینه.

 همچنین درصدد پاسخگویی به پرسش‌های زیرهستیم:

1- شاخص‌های مسکن مهر تا چه میزان با شاخص‌های مسکن پایدار همبستگی دارند؟

2-  مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر رضایتمندی ساکنان از مسکن مهر پایدار کدام است؟

روشن است که با دستیابی به اهداف و پاسخ به پرسش‌های مطرح‌شده، می‌توان گام مهمی در مسیر رفع نواقص و کاستی‌های موجود برداشت و از این راه مسکن‌های حمایتی پایدار را توسعه داد؛ به‌طوری که رضایتمندی ساکنان را در پی داشته باشد.

اما قبل از پاسخ به سوال های بالا ما باید بدانیم مسکن حمایتی ومسکن پایدار چیست ؟

مسکن حمایتی

مسکن حمایتی، یکی از سیاست‌های دولت‌ها برای حمایت از طبقه‌های فرودست جامعه و کسانی است که با درآمد اندک قادر به تهیه مسکن نیستند. از اواخر قرن نوزدهم میلادی تا به امروز، کشورهای مختلفی این سیاست‌ها را گسترش داده‌اند. الگوی مسکن‌های حمایتی در دهه90 میلادی در بعضی کشورهای اروپایی نظیر هلند (36%)، آلمان (26%)، اتریش (23%) و دانمارک (18%) اجرا شد؛ اما به دلیل ضعف در کیفیت زندگی و تسلط فقر بر زندگی ساکنان و شیوع جرم و بزهکاری، مسکن حمایتی در قالب یک نوع مسکن اجتماعی تحت نظارت دولت و تعاونی‌ها و گاه تحت نظارت هر دوی آنها درآمد.

در کشور ایران نیز کمبود مسکن برای قشر کم‌توان جامعه به‌ویژه طی یک دهه اخیر به بحرانی اجتماعی تبدیل شده که پیامدهای نامطلوب زیادی را به زندگی شهروندان تحمیل کرده است. مشکلات پیش‌آمده، دولت را بر آن داشته است دستورکار مسکن‌های حمایتی را برای قشر کم‌درآمد جامعه ارائه دهد. هدف اصلی دولت از این طرح، خانه‌دارکردن مردم و کاهش قیمت مسکن و بهینه‌سازی هزینه واقعی قیمت زمین با امید به کاهش هزینه ساخت‌وساز مسکن از راه ایجاد تعاونی‌ها بوده است ‏.

مسکن پایدار

در حال حاضر تبدیل‌شدن مسکن‌های مهر اجراشده به مجتمع‌های مسکونی خوابگاهی، مکان‌گزینی غیرکارشناسانه، فاصله زیاد مجتمع‌ها از مراکز شهری و مراکز اشتغال، تأخیر در ساخت تسهیلات و زیرساخت‌ها و بی‌توجهی به جنبه‌های کیفیت محیطی آنها، ازجمله مسائل و مشکلاتی است که باعث شده است هدف از خرید مسکن مهر صرفاً داشتن یک سرپناه باشد. در همین زمینه با ارزیابی پروژه‌های مسکن مهر به‌وسیله معیارهای سکونتگاههای پایدار علاوه بر سنجش میزان فاصله پروژه‌ها از معیارها و کیفیت‌های لازم، مشکلات آنها نیز رفع می‌شود تا از این راه گذشته از جنبه‌های مادی، به جنبه‌های محیطی در آنها نیز برای ایجاد شرایط مطلوب سکونت توجه شود .

همزمان با مطرح‌شدن نظریه‌های توسعه پایدار و عدالت اجتماعی، رویکردهای نظری به سمت مسکن قشر کم‌درآمد نیز با تغییراتی مواجه شده است؛ به گونه‌ای که برای این نوع از مسکن‌ها در مجامع علمی، ابعاد دیگری نیز جز بعد اقتصادی در نظر گرفته شده است؛ بر این اساس چهار بعد توسعه پایدار برای این نوع مسکن‌ها شامل اقتصادی، اجتماعی‌فرهنگی، کالبدی و زیست‌محیطی است ‏.

امروزه مسکن اجتماعی پایدار برمبنای رویکردهای نوین همسو با تحولات رخ‌داده در مساکن اجتماعی و تأکیدات جوامع جهانی بر پایداری و توسعه شهری در حال ساخت و توسعه است . به‌طور کلی موضوع توسعه پایدار و شناخت مؤلفه‌های ساخت مسکن براساس این نوع از توسعه، توجهات بسیاری را در سراسر جهان به خود جلب کرده و به موضوع بسیاری از پژوهش‌ها تبدیل شده است . این موضوع برای همگان به‌خوبی شناخته‌شده است؛ اما آنچه هنوز در پرده‌ای از ابهام قرار دارد، موضوع اجرای این نوع از توسعه در جای‌جای طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهری است . در همین زمینه، تمرکز  بر مسکن پایدار و شناخت مؤلفه‌های آن است.

مسکن پایدار، یکی از شاخصه‌های مهم توسعه و پیشرفت قلمداد می‌شود که در تمامی جنبه‌های پایداری یعنی اقتصادی، اجتماعی‌فرهنگی، کالبدی و زیست‌محیطی مطلوبیت لازم را داشته باشد . مسکن پایدار به مجموعه پیچیده‌ای از روابط دوسویه بین پایداری و مسکن اطلاق می‌شود که در سیاست‌های توسعه پایدار بر آن بسیار تأکید شده است. اعتقاد بر این است که مسکن پایدار علاوه بر جنبه‌های اجتماعی‌فرهنگی، زیست‌محیطی، اقتصادی و کالبدی، نقش مهمی نیز در آرامش، سلامت و تندرستی ساکنان ایفا می‌کند . مسکن پایدار به مسکنی گفته می‌شود که نیازهای ساکنان کنونی را با بهره‌برداری بهینه از منابع تأمین کند و در عین حال در خلق محله‌های جذاب، ایمن، سرزنده، سازگار، سالم و غنی نقش داشته باشد .

مسکن پایدار باید از شاخصه‌های زیر برخوردار باشد:

- حفاظت از محیط‌زیست؛

-  استفاده منطقی از منابع انسانی؛

-  حفاظت از اکوسیستم و توانایی ترمیم آن؛

-  عدالت؛

-حافظ سلامت، ایمنی و امنیت ‏.

با توجه به بررسی و پژوهش های به عمل آمده از پروژه های مسکن مهر در سراسر کشور، نتایج حاصل از تحلیل‌های آماری ابعاد اجتماعی‌فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و زیست‌محیطی (ابعاد چهارگانه مسکن پایدار)، نشان‌دهنده میزان رضایتمندی کم ساکنان از وضعیت موجود مسکن‌های مهر است. با بررسی میزان تأثیرگذاری عوامل اقتصادی و اجتماعی، نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد لزوماً تمامی این عوامل بر تصمیم افراد در انتخاب مسکن مهر تأثیری ندارند؛ تنها عاملی که بیشترین تأثیر را داشته، عامل اقتصادی با سطح معناداری گزارش‌شده است؛ به‌طوری که مطلوبیت اقتصادی و کم‌بودن هزینه تملک یا اجاره در انتخاب آنها، جزو اولویت‌های اصلی ساکنان بوده است.

این مطلب مهم روشن گردیده است که اکثر ساکنان مسکن مهر ،مدنظر از وضعیت سکونتی خود که براساس شاخص‌های مسکن پایدار ارزیابی شد، رضایت لازم را ندارند؛ این نتیجه تقریباً با نتایج دیگر پژوهش‌های داخلی و خارجی درباره رضایتمندی ساکنان مسکن مهر همسوست. همین مسئله نشان‌دهنده ناموفق‌بودن دولت در مدیریت و اجرای بهینة این طرح‌ها بوده است؛ علاوه بر این نتایج تحلیل همبستگی نیز نشان‌دهنده ارتباط معنادار بین متغیرهای مسکن مهر و مسکن پایدار است.

نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد شرایط درون این مجتمع‌های زیستی به گونه‌ای است که اگر تمهیدات و اقدامات لازم برای افزایش و بهبود کیفیت زندگی در آنها صورت نگیرد، شاهد کاهش حس تعلق و ماندگاری جمعیت در این مجتمع‌ها خواهیم بود؛ بنابراین برای تحقق اهداف توسعه پایدار و سناریوی دوم (خوداتکایی) درزمینه افزایش رضایتمندی ساکنان از کیفیت سکونتی در مسکن های مهر، وساخت مسکن های جدید در راستای قانون جهش تولید مسکن با تجربه از این مهم  پیشنهادهای زیر مطرح می‌شود:

1.  از آنجا که طرح مسکن های حمایتی برای رفع نیاز مسکن گروههای کم‌درآمد ارائه شده است، تأمین خدمات اجتماعی، تفریحی و تجاری در فواصل مناسب محل سکونت آنها و ارتقای راههای دسترسی و ارائه خدمات حمل‌ونقل عمومی در سطح این محلات موجب افزایش کیفیت زندگی ساکنان در این محدوده‌ها خواهد شد و همچنین از هزینه‌های زندگی قشر هدف خواهد کاست.

2.درباره شناخت و آسیب‌شناسی مسکن مهر، متولیان و برنامه‌ریزان مسکن باید پژوهش‌هایی به شکل سامان‌یافته و در گونه‌های مختلف مسکن مهر انجام دهند تا کاستی‌های این طرح شناخته و اصلاح شودکه به صورت کاربردی جهت تولید مسکن حمایتی در راستای قانون جهش تولید مسکن مورد استفاده قرارگیرد

3.ارتقای اجتماعی محلات برای افزایش احساس تعلق به مکان، افزایش امنیت و شکل‌گیری گروههای اجتماعی، نقش مهمی در ارتقای کیفیت این‌گونه محلات خواهد داشت.

4.به‌منظور افزایش گوناگونی و تنوع در فعالیت‌ها و خدمات ارائه‌شده برای جبران کاستی‌های موجود اختلاط کاربری‌ها اعمال شود.

5.حمایت‌های دولت به‌منظور تحقق اهداف والا و تأمین اعتبار لازم برای اجرای پروژه‌هایی نظیر مراکز درمانی و آموزشی افزایش یابد

به قلم دکتر فرهاد استخر؛ دکترای عمران و مدرس دانشگاه 

انتهای پیام/