پروژه انتقال آب بهشت‌آباد یکی از جنجال‌برانگیزترین طرح‌های آبی کشور است که هدف اصلی آن انتقال آب از سرچشمه‌های زاینده‌رود و کارون در استان چهارمحال و بختیاری به استان‌های کم‌آب مرکزی و شرقی کشور، به‌ویژه اصفهان، یزد و کرمان عنوان شده است. این پروژه که از دهه ۱۳۸۰ مطرح شد، با هدف تأمین آب شرب، صنعت، و کشاورزی استان‌های مقصد تعریف گردید.

مشخصات فنی پروژه

احداث تونلی به طول حدوداً ۶۵ کیلومتر با قطر شش متر و نیز احداث یک سد مخزنی در منطقه بهشت‌آباد (در شهرستان اردل استان چهارمحال و بختیاری) با حجم یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون مترمکعب با ارتفاع ۱۸۴ متر از جمله مشخصات اصلی این طرح است. قرار بود که این تونل در اعماق بیش از ۳۰۰ متری اراضی شرق استان چهارمحال و بختیاری احداث شود. ظرفیت انتقال سالانه این تونل حدود یک میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است و در یک بررسی دیگر احتمال عبور ۷۸۰ میلیون مترمکعب در یک سال ارزیابی شده بود و  میزان هزینه این طرح با توجه به نظر سازمان بازرسی کل کشور بیشتر از ده هزار میلیارد تومان می‌باشد.

تاریخچه اجرای پروژه

 مطالعات اولیه این پروژه در دهه ۱۳۸۰ آغاز شد و نخستین طرح مفهومی آن در سال ۱۳۸۸ ارائه شد که پس از آغاز طراحی، انتقادات گسترده‌ای از سوی کارشناسان زیست‌محیطی و محلی مطرح شد که باعث شد تغییراتی در طراحی پروژه صورت گیرد.

 سازمان حفاظت محیط زیست ایران در سال ۱۳۸۶، مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۸۷ و سازمان مدیریت منابع آب ایران در تیرماه ۱۳۸۹ به این طرح اشکالات فراوانی گرفتند و آن را تأیید نکردند، زیرا بسیاری از مناطق استان چهارمحال و بختیاری از بی‌آبی رنج می‌برند و حتی در تأمین آب شرب خود با مشکلات بسیاری روبرو هستند. 

تبعات زیست‌محیطی و علمی اجرای پروژه بهشت‌آباد

۱. کاهش منابع آب حوضه مبدا

یکی از مهم‌ترین آثار این پروژه، کاهش شدید منابع آب در استان چهارمحال و بختیاری است که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق تأمین‌کننده آب کشور شناخته می‌شود. این استان با بارش‌های محدود و وابستگی به منابع آب زیرزمینی و سطحی، تحت تأثیر مستقیم این پروژه قرار دارد. انتقال آب باعث کاهش آبدهی رودخانه‌ها و چشمه‌های اصلی این استان خواهد شد.

آمار و ارقام:

کاهش ۴۰ درصدی دبی رودخانه‌های استان (طبق گزارش شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری)

خشک‌شدن حداقل ۶۰ درصد از چشمه‌ها و قنوات در مسیر تونل انتقال

۲. تخریب اکوسیستم‌های طبیعی

سد و تونل بهشت‌آباد مناطق گسترده‌ای از اکوسیستم‌های طبیعی استان چهارمحال و بختیاری را تحت تأثیر قرار می‌دهند. پارک ملی تنگ صیاد و زیستگاه‌های طبیعی این منطقه از جمله مناطقی هستند که با خشک‌سالی و تخریب زیستگاه روبه‌رو خواهند شد.

پیامدها:

تهدید گونه‌های گیاهی و جانوری مانند گوزن زرد ایرانی

فرسایش خاک و نابودی پوشش گیاهی

افزایش خطر ریزگردها در منطقه به دلیل خشک‌شدن منابع آب سطحی

۳. آسیب به منابع آب زیرزمینی

تونل‌های انتقال آب معمولاً باعث زهکشی آب زیرزمینی می‌شوند و منابع آبی اطراف خود را تخلیه می‌کنند. این پروژه نیز می‌تواند باعث خشک شدن سفره‌های زیرزمینی و قنوات در مسیر تونل شود.

دلایل علمی:

آب زیرزمینی به دلیل اختلاف فشار به داخل تونل‌ها تخلیه می‌شود.

کاهش تغذیه آبخوان‌ها باعث افت آب‌های زیرزمینی و فروچاله‌ها می‌شود.

۴. کاهش دبی رودخانه کارون

رودخانه کارون به‌عنوان بزرگ‌ترین رودخانه کشور نقش کلیدی در تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت استان خوزستان ایفا می‌کند. انتقال آب بهشت‌آباد می‌تواند باعث کاهش شدید دبی این رودخانه و شوری آب آن در پایین‌دست شود.

پیامدهای اجتماعی و اقتصادی اجرای پروژه

۱. نارضایتی و اعتراضات مردمی

این پروژه از ابتدا با مخالفت گسترده مردم چهارمحال و بختیاری روبه‌رو بوده است. مردم این منطقه معتقدند اجرای این طرح زندگی آن‌ها را نابود کرده و منجر به خشکسالی و از دست رفتن منابع آبی استانشان می‌شود.

تاریخچه اعتراضات:

سال ۱۳۸۹: اولین اعتراضات مردمی علیه پروژه

سال ۱۳۹۸: تجمعات گسترده در شهرکرد

سال ۱۴۰۱: تشدید اعتراضات با شعارهایی علیه سیاست‌های آبی کشور

۲. تخریب معیشت مردم محلی

بخش عمده‌ای از مردم استان چهارمحال و بختیاری به کشاورزی و دامداری وابسته هستند. کاهش منابع آب باعث نابودی مزارع و مراتع شده و زندگی هزاران خانواده را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در مرداد ۱۳۹۱ در گزارشی با شماره مسلسل ۱۲۴۹۲ با عنوان «دربارهٔ انتقال آب بهشت آباد» به بررسی دقیق این پروژه پرداخت. در چکیده این گزارش نوشته شده است: «بررسی سابقه طرح تا به اینجا حاکی از آن است که صدور مجوز تخصیص برای طرح انتقال آب بهشت‌آباد بدون در نظر گرفتن عواقب دقیق آن روی پایین دست حوضه مبدأ صورت گرفته است».

احداث تونل بلند ۶۵ کیلومتری بهشت آباد که با توجه به شرایط منطقه و عبور تونل از گسلهای اصلی منطقه (بویژه ابرگسل زاگرس) که بر چشمه‌ها و منابع آب زیرزمینی منطقه اثرات سوء می‌گذارد و عبور تونل‌های دسترسی (بطول ۱۳ کیلومتر) از آبرفت دشتهای مسیر، که موجب خشک یا کم آب شدن چاه‌ها و قنوات و چشمه‌های مسیر می‌گردد (نمونه بارز آن خشک شدن ۲ قنات در چرمهین اصفهان با شروع حفاری تونل از خروجی) که این موارد بجز اثرات منفی حفر تونل بر منابع آب زیرزمینی، موجب افزایش هزینه‌های طرح، غیر اقتصادی شدن آن و طولانی شدن زمان اجرای طرح (بیش از ۳۰ سال در حالت خوشبینانه) می‌گردد.

حجم مخزن معادل ۱۸۰۰ میلیون مترمکعب در نظر گرفته شد که بسیار بالاتر از نیاز واقعی بوده و این فرض دست بالا بجز تحمیل هزینه‌های بالا در اجرای سد، به دلیل زیر آب رفتن شهرکاج و روستاهای بهشت آباد و شیخ محمود (با جمعیت بالای ۵۰۰۰ نفر) و مزارع شیلات پرورش ماهی (بیش از ۵۰ مورد) و اراضی کشاورزی منطقه (بیش از ۲۰۰۰ هکتار)، خسارت مخزن را به شدت افزایش داده و زمینه مهاجرت ساکنینی محدوده تحت تأثیر طرح را فراهم و خطر وقوع زلزله القائی در منطقه را همراه خواهد داشت.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز با این طرح مخالفت کرد

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز با این طرح مخالفت کرد؛ چرا که در این پروژه، نه تنها اصول زیست‌محیطی برقرارکننده تعادل بوم شناختی مناطق مبدأ و مقصد مد نظر قرار نگرفته بلکه تحت تأثیر تصمیماتی غیر فنی و آلوده به سیاست، ملاحظات فنی هم در احداث سد و نحوه انتقال آب رعایت نشده است.

بر اساس مطالعات به دست آمده است، عامل اصلی وقوع لغزش در منطقه اردل، فشار آب از طریق افزایش سطح آب‌های زیرزمینی یا تماس با آب سطحی است که با احداث سد بهشت‌آباد در این منطقه، تمامی توده‌های مارنی دچار لغزش‌های شدید شده و تمامی منطقه را با کانون‌های جدیدی از لغزش مواجه کرده و حتی میلیاردها تومان هزینه‌های سال‌های گذشته که برای مهار لغزش زمین در این منطقه حساس صورت گرفته بود به هدر رفته و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را در تنوع زیستی منطقه، در هر دو حوزه گیاهی و جانوری برجای خواهد گذاشت. البته علاوه بر مشکلات فنی این پروژه، خسارت‌های ناشی از این پروژه در تمامی حوزه‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی همواره مورد تأکید نهادهایی مانند مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۸۷، شرکت مدیریت منابع آب ایران و سازمان حفاظت محیط زیست کشور بوده است.

اجرای پروژه انتقال آب بهشت‌آباد علاوه بر چالش‌های علمی و اجتماعی، با مباحث حقوقی و تضادهای قانونی نیز مواجه است. قوانین ملی و بین‌المللی مرتبط با مدیریت منابع آب و محیط زیست، اصولی را مطرح می‌کنند که اجرای چنین پروژه‌هایی باید مطابق با آن‌ها باشد. با این حال، این پروژه با برخی از این اصول در تضاد است:

۱. مغایرت با اصل ۵۰ قانون اساسی ایران

اصل ۵۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از محیط زیست را به‌عنوان یک وظیفه عمومی تعیین کرده و هرگونه فعالیت اقتصادی که منجر به تخریب محیط زیست شود را ممنوع می‌داند.

پروژه بهشت‌آباد با خشکاندن چشمه‌ها، نابودی زیستگاه‌ها و تشدید خشکسالی در حوضه مبدا، به‌وضوح با این اصل قانونی در تضاد است.

۲. عدم رعایت ملاحظات ارزیابی زیست‌محیطی

بر اساس قوانین محیط زیستی ایران، پروژه‌های بزرگ باید قبل از اجرا تحت ارزیابی زیست‌محیطی قرار گیرند. این ارزیابی باید به‌صورت جامع به بررسی اثرات پروژه بر منابع آب، خاک، و حیات وحش بپردازد.

طبق گزارشات، ارزیابی زیست‌محیطی این پروژه با ضعف‌های جدی همراه بوده و اعتراضات کارشناسان محیط زیست نادیده گرفته شده است.

۳. نقض قوانین مدیریت یکپارچه منابع آب

قانون توزیع عادلانه آب و مدیریت یکپارچه منابع آبی کشور بر تأمین نیازهای محلی حوضه مبدا قبل از انتقال تأکید دارد.

پروژه بهشت‌آباد بدون درنظرگرفتن نیازهای آب شرب و کشاورزی مردم چهارمحال و بختیاری، منابع آب این منطقه را برای استان‌های مقصد تخصیص می‌دهد.

۴. تضاد با کنوانسیون‌های بین‌المللی

ایران به برخی از کنوانسیون‌های بین‌المللی مرتبط با حفاظت از محیط زیست پیوسته است، از جمله کنوانسیون رامسر که به حفاظت از تالاب‌ها و اکوسیستم‌های آبی می‌پردازد. خشک‌شدن چشمه‌ها و تخریب زیستگاه‌ها در نتیجه این پروژه، با مفاد این کنوانسیون‌ها ناسازگار است.

نتیجه‌گیری: 

اجرای پروژه انتقال آب بهشت‌آباد با وجود تمامی مشکلات زیست‌محیطی، علمی، و اجتماعی که تاکنون مطرح شده‌اند، تهدیدی جدی برای اکوسیستم، منابع طبیعی، و معیشت مردم استان چهارمحال و بختیاری به‌شمار می‌رود. این طرح نه تنها باعث تخریب منابع آبی و حیات وحش منطقه می‌شود، بلکه اعتراضات گسترده مردمی را به دنبال خواهد داشت و می‌تواند پیامدهای اجتماعی و امنیتی جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.

تصمیم‌گیران و مسئولان کشور باید به نظرات کارشناسان علمی و دغدغه‌های مردم محلی توجه کنند و پیش از اجرای چنین طرح‌هایی، جایگزین‌های پایدار و کم‌هزینه‌تری را مورد بررسی قرار دهند. هر تصمیمی که بدون ارزیابی دقیق اثرات بلندمدت زیست‌محیطی و اجتماعی اتخاذ شود، به منزله ظلمی آشکار به مردم این منطقه و نسل‌های آینده خواهد بود.

انتهای پیام/  

✍️محمد حیدری