حفظ و حراست از آب مجازی برای کاهش فشار بر منابع آب 

تجارت آب مجازی تعاریف مختلفی در بین متخصصین و عالم مدیریت آب دارد. در نظریه‌ی تجارت آب مجازی به منظور کاهش فشار بر منابع آب در مناطق کم‌آب توصیه می‌شود که به جای تولید مواد غذایی کم سود از منابع داخلی به واردات آن مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پر سود اختصاص‌دهند که به این کشت یا تولید فرا سرزمینی نیز گفته می شود.

در تعریف دیگر می‌گویند که آبی که برای تولید کالا و خدمات مورد نیاز و یا لذت دیگران استفاده می‌شود را آب مجازی گویند. به بیان دیگر به آب پنهان در تولید، آب مجازی گویند که در مقابل آن آب آشکار یا آب مستقیم قرار دارد. پس مبحث ما در خصوص آب پنهان، آب مجازی و یا حفظ و حراست از این آب است. 

خارج شدن آب مجازی موجب ناپایداری منطقه می شود

تجارت آب مجازی جریان پنهان آب در غذاها و کالاهاست که از مکانی به مکان دیگر معامله می شود. فرض کنید یک تیشرت یا یک کامپیوتر و یا محصول کشاورزی مثل گندم یا هر محصول دیگری که بین صادرات و واردات یا جریانش از این استان به استان دیگر و از یک شهر به شهر دیگر است این محصولات حاوی یک آب پنهان هستند که از یک مکانی به مکان دیگر انتقال داده می شود، در این فرآیند این تبادلات ، دادوستدها یا تجارت‌ها جنبه های مثبت و منفی وجود دارد.

جنبه منفی این تجارت آب مجازی این است بر منابع آبی مناطقی که آب بیشتری برای تولیدات مصرف می کنند این اثر منفی وجود دارد و اثر منفی خودش‌ را در شکل تغییرات در جوامع محلی آنجا نشان می دهد.  در آن جمعیت یا جامعه‌ یک سری تغییرات ایجاد می‌شود از جمله آسایش اجتماعی آنها بهم میخورد، درگیری بین آنها بیشتر شده و حتی ممکن است برای مصارف روزانه هم دچار مشکل شده باشند، سبک زندگی آنها تغییر می کند و می توان گفت که بیکاری در آن جامعه بیشتر می شود .

تاثیر منفی تجارت آب مجازی یا آب پنهان که در برخی از منابع به آن رد پای آب و در برخی دیگر محتوای آب مجازی یا آب جاسازی شده می گویند. باعث ایجاد تغییرات منفی در آن مبدا شده و همچنین باعث ناپایدار شدن آب آن منطقه می شود. به خاطر خروج مدام آب، این ناپایدار شدن باعث تخریب و آسیب زیست محیطی آن منطقه نیز می شود. وقتی که زیست محیطی آن منطقه تخریب شد و آسیب دیده شد، تمام جوامع آن منطقه تحت تاثیر قرار خواهند گرفت. 

هر انسان روزانه 4 هزار لیتر آب مصرف می کند

به طور متوسط هر انسان در یک روز دو تا چهار لیتر آب جهت آشامیدن نیاز دارد ولی برای تولید غذا در هر روز حدودا هزار بار بیشتر به آب نیاز دارد. پس غذای هر انسان عمده مصرف‌کننده آب است به طور متوسط رد پای آب مجازی برای هر انسان روزانه چهار هزار لیتر می‌باشد و باید بر اساس جمعیت استان اردبیل محاسبه شود که چند میلیارد متر مکعب آب برای مصرف شخصی روزانه نیاز است.

آب مجازی برحسب حجم در سال محاسبه می شود ولی بیانش بر حسب حجم بر جرم است به عبارتی میزان حجم کل آب مصرفی در تولید غذا از محصول برای تولید یک کیلوگرم جسم آن محصول بیان می شود. 

با این وجود این مقدار تخمینی است چون بر حسب تکنولوژی تولید، بر حسب اقلیم، شکل و اندازه‌ی کالا این آب مجازی، آب پنهان یا رد پای آب متفاوت است. میزان آب مصرف شده در محصولات کشاورزی در استان اردبیل با جنوب ایران فرق خواهد شد چون مقدار حچم اقلیم و همه چیز با هم متفاوت هستند.

در حال حاضر کشور چین بزرگترین وارد کننده آب مجازی است. میزان واردات محصولات کشاورزی به میزان 9/759 میلیارد متر مکعب و میزان صادرات 1/133 میلیارد متر مکعب است و تراز و بیلان انرژی فوق العاده ای دارد.

دومین کشوری که این کار را انجام می دهد که در این بیلان یا تراز آب مجازی نتایج مثبتی دارد کشور هندوستان است و حال سوال اینجاست که با وجود اینکه صادرات و واردات در استان اردبیل خوب است و ارزش بالایی دارد و باعث رونق اقتصادی در استان شده است، میزان تراز و بالانس آب مجازی یا تجارت آب مجازی در استان به چه شکلی است آیا در این تجارت متضرر هستیم؟

مسئله پنهانی به عنوان آب مجازی وجود دارد. چنانچه آن را بدرستی برآورد کنیم ممکن است وضعیت استان اردبیل بسیار بدتر باشد. به عنوان مثال کشت هندوانه برای یک استان دیگر در شمال استان اردبیل موجب ایجاد ناترازی و عدم تعادل آب مجازی در استان می شود. و با وجود اینکه در استان کمبود آب داریم و باید آن را مدیریت کنیم  و بهره وری آب داشته باشیم ناترازی های وسیعی در تولیدات غیر کارآمد و پر مصرف آب داریم.

تفاوت آب مجازی با ردپای آب این است که آب مجازی بیان می کند که یک کالا یا غذا چقدر آب نیاز دارد اما رد پای آب بیان می‌کند که آن کالا و یا غذا چقدر آب مصرف کرده است و تفاوت این دو کارایی آب مجازی را مطرح می کند.

موضوع آب مجازی را اولین بار جغرافی‌دان بریتانیایی جان آنتونی آلن در سال 1993 با عنوان سرمایه مایع مطرح کرد و گفت: سرمایه‌ی مایع سرمایه‌ای است که جایگزین ندارد و باید از آن محافظت شود.

تولید گوشت پر مصرف ترین آب مجازی است

تولید گوشت پر مصرف‌ترین آب مجازی است در بین این گوشتها گوشت قرمز بالاترین آب مجازی‌ را دارد و گوشت سفید در رتبه بعدی قرار دارد. با فرهنگ سازی منطقه و یک رژیم غذایی و همچنین پروتیین گیاهی امکان کاهش ردپای آب در تولید یا مصرف گوشت زیاد است.

نمونه دیگر تولید یک پیراهن تیشرت نخی است که برای یک پیراهن تی‌شرت نخی 2 هزار و 700 لیتر آب مصرف می شود و معادل آب نوشیدنی 900 روز یک نفر است. برای تولید رایانه 20 هزار لیتر آب، برای تولید ماشین حدود 400 هزار لیتر آب و برای تولید یک تن گندم 1300 متر مکعب آب مصرف می شود و بایستی برای تولید چندین تن گندم محاسبه کرد که چند میلیارد متر مکعب آب لازم است که به این کار تراز آب مجازی گویند.

تغییر الگوی کشت باید بر اساس آب مجازی صورت گیرد و ما باید ناترازی آب مجازی را در استان و حتی کشور اصلاح کرده و به آن توجه جدی داشته باشیم. برای ارزیابی آب مجازی 5 اصل ارزش مشترک، سود نهایی از بهره وری آب، هم ارزی تغذیه ای، جایگزین، کاهش قیمت وجود دارد. 

غلات پر مصرف ترین تجارت جهانی آب مجازی 

در بین محصولات کشاورزی رتبه اول تجارت جهانی آب مجازی مربوط به غلات است که حدود 24 درصد حجم کل تجارت آب مجازی را به خود اختصاص دادند. دان های روغنی با 6/17 درصد حجم کل تجارت جهانی آب مجازی در رتبه دوم قرار دارند و رتبه های سوم و چهارم به ترتیب محصولات دامی (لبنیات) 6/13 درصد و گوشت 2/13 درصد حجم کل تجارت جهانی آب مجازی را به خود اختصاص دادند. 

که این آمار نشان می دهد که چه جریاناتی در آب مجازی وجود دارد. می توان برای محاسبه ردپای آب از این فرمول استفاده کرد: منابع آبی داخل استان منهای آب مجازی صادر شده به علاوه آب مجازی وارد شده که مجموع آن ردپای آب می شود.

ما در کل سه نوع آب سبز، آبی و خاکستری داریم که آب سبز در ابتدای تولید محصولات کشاورزی و یا مواد اولیه به کار می رود، آب آبی در پروسه تولید مصرف می شود و پساب کارخانه های فرآوری آب خاکستری است که به مجموعه این سه آب آب مجازی گویند.

در جریان صادرات و واردات، ما آب سبز و آب آبی را صادر می کنیم و تنها چیزی که برای ما می ماند آب خاکستری است کالا یا خدماتی را صادر می کنیم و آلودگی آن برای ما می ماند. در حالی که کشورهای وارد کننده هم از آب خاکستری و هم از آلودگی بدور هستند. که به این کار کشت فرا سرزمینی گویند.

راهکارهای کاهش آب مجازی در بهبود امنیت آب در مناطق کم آب و پر تنش

نتیجه این راهکارهای کاهش آب مجازی به بهبود امنیت آب در مناطق کم آب و پر تنش منجر می شود که اگر ما بخواهیم به یک امنیت در حوزه آب برسیم در منطقه ای که آب کم و پر تنش است و یا امنیت را بهبود ببخشیم باید آب مجازی را محاسبه، ردپای آب را برآورد کنیم و راهکارهای کم کردن را بدانیم و محصولات پر سودتر از نظر آب مجازی را ارائه دهیم.

برای این منظور باید به کشت یا تولید فرا سرزمینی، واردات آب مجازی در محصولات پر مصرف (سفارش برای تولید کشت نداشته باشیم)، بهره گیری از فناوری های نوین در تولیدات کالا و خدمات شهری و روستایی، فرهنگ سازی سواد آب، بازیابی یا بازچرخانی آب جهت مصارف کشاورزی و برخی خدمات شهری و همچنین هوشمند سازی فعالیت های مرتبط با آب تا بتوانیم از هدر رفت جلوگیر کنیم، اهمیت دهیم.